O’zbekiston respublikasi оliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi

toskuyet

‖  fe‘lini  o‘zbekchada  ―kuyunar―  deb  o‘girilganki,  bu  ―xafa 

bo‘lmoq‖, ―o‘kinmoq‖ ma‘nolarini beradi.  

        Lermontov 

trauern

  so‘zini  ―

растёт

‖  deb  bergan.  O‘zbek  tilidan  bu 

fe‘lning  xafa  bo‘lmoq,  g‘amgin  bo‘lmoq,  kuyinmoq  kabi  sinonimlarini  topish 

mumkin.  Mirtemirning  maxorati  shundaki,  she‘riy  tarjimaga  ko‘p  ma‘noli  so‘z 

tanlangan.  Bu  yerda  mualif  negadir  nemis  tilidan  xabardor  bo‘lganligi  xolda, 

---

 

 

- 39 - 

- 39 - 

nemischa  trauern  so‘zining  traurniy  (alamli,  motamsaro,  azador)  ma‘nosi 

borligini  eslatmaydi.   

 

Xo‘sh,  kitobxon  yuqorida  keltirilgan  Mirtemir  tarjimasidagi  she‘rni  o‘qib, 

qiz  siymosini  ko‘z  oldiga  keltira  oladimi?  Yigit  siymosini  qarag‘ayda  ko‘rish 

uchun biror bir turtki  bormi?  

 

Shu  o‘rinda  xaqli  ravishda  o‘zbek  tilida  lisoniy  jins  tushunchasi  yo‘qku, 

shunday  ekan  qarag‘ay  va  xurmo  timsollari  orqali  qiz  va  yigitni  qanday 

gavdalantirish  mumkin,  degan savollar  tug‘iladi.   

 

Tog‘ri,  o‘zbek  tilida  otlarning  jinsiy  mansubligini  anglatuvchi  belgi  yo‘q. 

Lekin  sifatlash,  jonlashtirish  orqali  ular  timsolida  yigit  bilan  qiz  obrazini 

tasvirlashga  yosh shoir Abdulla Sher ham urinib  ko‘rgan edi:  

Yovvoyi shimolda, yaydoq yuksakda,  

Tund va xoli turar qarg‘ay.  

Chayqalib u mudrar qor-u qirovda,  

Xuddi oppoq rido kiyganday.  

Tushida doim shu: k‘op olis sahro,  

Jazirama,  xuv sharq tomonda,  

Jizg‘anak  qoyada go‘zal bir xurmo,  

O‘sar emish tanxo, armonda. 

 

Abdulla  Sher  birinchi  ikki  misrani  o‘zbek  tiliga  mahorat  bilan  o‘girishga 

muvaffaq  bo‘lgan,  ―Tund  va  xoli,  turar‖  deyish  bilan  birga  o‘quvchining 

tasavvurida qarag‘ay tund bo‘lib turganday gavdalanadi, jonlanadi. Tund boqish 

---

 

 

- 40 - 

- 40 - 

esa  er  kishiga  xosdir.  Lekin  Abdulla  Sher  tarjimasida  xurmo  daraxti 

jonlantirilgan.  Natijada  bari  bir  she‘rning  mazmuniga  biroz  putur  yetgan. 

Shuningdek  keyingi  misralarda  birinchi  ikki  misralardagi  ruh sezilmaydi.   

Mirtemir  tarjimasi  boshqa  adiblarnikiga  nisbatan  ancha  murakkab  chiqqan, 

lekin  unda xam she‘riy misralar  bir qator nasriy tus olganday.  

Masalan:   

Mudrar ham muz, ham qor ustida, 

Chulg‘amishdir  oq kafan misol.  

Misralarida  bir  oz  g‘alizlik  borday.  Tarjimon  ―muz-u  qorga  burkanib‖ 

demoqchi, lekin  o‘sha  fikr chiqmaganday.   

U bechora ko‘rar tushida,  

Ovloq  yerda  kun  yoqda,  jim,  lol    misralari  na  Hayne  va  na  xassos  shoirimiz 

Mirtemir  darajasida emas.  

 

Xullas  mazkur  she‘rning  rus  va  o‘zbek  tillaridagi  tarjimalari  bilan  tanishib, 

buyuk  Hayne  daxosini  ifodalash  yo‘lida  ustozlarning  tajribalaridan  va  izidan 

borib Safo Ochilov xam ushbu she‘rn tarjimasiga  urinib  ko‘rgan.  

Vaxshiy  shimol, yalang  cho‘qqida,  

So‘qqabosh bir qarag‘ay turar.  

Oppoq rido kiyganday go‘yo,  

Muzu qorga burkanib mudrar.   

Va tush ko‘rar, tushida mudom,  

Olis Sharqda jimgina  tanho.  

---

 

 

- 41 - 

- 41 - 

Cho‘g‘day qoya uzra kuyunmish,  

Motamsaro suluv bir xurmo.  

Bu  tarjimadagi  ―So‘qqabosh  bir  qarag‘ay  turar‖  misrasi  yigit  ko‘rinishini 

ma‘lum  darajada ko‘z oldimizga keltirarmikin, chunki so‘qqabosh so‘zi faqat er 

kishilarga  nisbatan  aytiladi  degan  andishaga  borildi.  ―Motamsaro  suluv  bir 

xurmo‖  deganda  xam  xurmo  jonlantirilayotganday  ko‘rinadi.  Motam  tutib 

turgan  xurmoga  suluv  sufatini  berish  bilan  ko‘z  o‘ngimizda  qiz  gavdalanadi. 

Shu  o‘rinda  Haynening  trauen-motamsaro  deyishini  ham  eslatib  qo‘ymoq 

darkor.    Nemis  shoiri  oppoq  qor,  muzga  burkanib  turgan qarag‘ayni rido kiyib 

yurgan  Evropa  yigitlarining  tipiik  vakili  (o‘sha  davrda  ko‘pchilik  dinga 

ishonuvchi  edi)    sifatida  tasvirlagan,  ko‘m-ko‘k  yaproqlarga  burkangan 

xurmoni  esa  oshig‘iga  yetolmagan  mashuqani  muhabbatga  motam  tutib  turgan 

qiz sifatida  tasvirlaydi.   

 

Haynening  mahoratiga  tan  berish  kerak,  qizig‘i  shundaki  shoir  faqat  qiz 

bilan  yigit  o‘rtasidagi  muhabbatni  tasvirlash  bilan  chegaralanib  qolmagan,  qiz 

va  yigit  timsolida  Yevropa  bilan  Osiyoni  ham  nazarda  tutgan.  Hayne  o‘zining 

ideal  mamlakati  bo‘lgan  Osiyoni  suluv  va  go‘zal  qiz,  vaxshiy  shimoldagi 

sovuq,  din  og‘ushidagi  yevropani  esa  rido  kiyingan  yigit  timsolida  tasvirlar 

ekan,  Yevropa  va  Osiyo  mamlakatlarining  bir-biriga  intilishlarini  ham  she‘rga 

singdirib  yuborgan.  Yevropadagi  vaxshiylikni,  adolatsizlikni  ko‘rgan  shoir  

Osiyo  qit‘asini  o‘z  idelidagi  mamlakatlar  makoni  deb  biladi.  Shuning  uchun 

ham  u  Gang daryosiga takror-takror murojaat etadi. U tomonlarni ajoyib orzular 

---

 

 

- 42 - 

- 42 - 

mamlakati  deb  biladi.  Xullas  she‘r  bor-yo‘g‘i    sakkiz   misradan iborat bo‘lgani 

bilan,      bir  dunyo  mazmunni  o‘zida  mujassamlashtiradi.  Shundan  ko‘rinib 

turibdiki  qarag‘ay  va  xurmoni  o‘zbekcha  tarjimada  ham  yigit  va  qiz  timsolida 

gavdalantirish  muqarrar  lozimdir.   

 

Qarag‘ay  va  xurmoni  bevosita  yigit  va  qiz  nomiga  ko‘chirish  bilan  ham 

maqsadni ifodalash yo‘li topiladiganga  o‘xshaydi:  

Vaxshiy  shimol, yaydoq cho‘qqida, 

Qarag‘aybek turar tund, tanxo.  

Muzu-qorga burkanib mudrar,  

Rido qiyib olganday go‘yo.  

Va shuni  ko‘rar tushida mudom,  

Olis sharqda, atrofi sahro,  

Cho‘g‘day qoya uzra kuyunmish,  

Motamsaro xurmooy tanxo.  

 

Bu  o‘rinda  Qarag‘ay

bek

  –  bek,    Xurmo

oy

  -  oy  qo‘shimchalari  qo‘shilishi 

bilan  ular  yigit  va qiz ismlariga  aylanadi.

15

   

 

Haynrih  Hayne  she‘ri  asli  va  (ko‘chirmasining)  o‘girmasining  qiyosiy  tahlili 

orqali  leksik  grammatik  muammolar  haqida  so‘z  yuritdik.  Keltirilgan  misolda 

so‘zning 

grammatik 

ma‘nosi, 

ya‘ni 

rod 

kategoriyasining 

tillararo 

nomutanosibligi,  butun  she‘r  mazmunini  ham  o‘zgartirib  yuborishga  qodir 

ekanligi  guvohi  bo‘ldik.  Grammatik  ma‘no  leksik  ma‘no  bilan  bog‘liq  bo‘lish 

                                                 

15

 Cаломов Ғ. Таржима назариясига кириш.  Т., 1978,  202  б. 

---

 

 

- 43 - 

- 43 - 

bilan  birga  nafaqat  so‘z,  balkim  gaplar,  xattoki  bus-butun  mashqlar  ma‘nosini 

ham o‘zgartirishi  mumkin.   

 

Badiiy  adabiyotlar  tarjimasida  leksik-grammatik  muammolar  masalasini  

tahlil  qilar  ekanmiz  tillararo  noo‘xshash  bo‘lgan  grammatik  kategoriyalar 

tarjima  jarayonida  qator  muammolar  tug‘dirishining  guvohi  bo‘ldik.  Ular 

jumlasiga  fe‘l  zamonlarining    shakllari,  otlarning  turlanishi,  gap  ko‘rinishi, 

otlarning  ko‘plik yasash usullari  va hokazolarni  kiritishimiz  mumkin.   

 

Bir-birlariga  yaqin  tillardan  o‘zaro  tarjima  qilinganda  muammolar  nisbatan 

kamroq  bo‘lsa,  turli  til  tizimiga  mansub  tillarda  esa  qator  muammolarning 

tug‘ilishi  tabiiy.  Muammolarni  bartaraf  etish  esa  munaqqiddan  har  ikki  tilning 

lisoniy 

qonuniyatlari, 

leksik-grammatik 

vositalar 

ishlatilishidan 

kutilgan 

maqsad,  ularning  matn  mazmuniga  ta‘siri  puxta  o‘rganilgandan  so‘nggina 

tarjimaga  kirishish  maqsadga muofiqdir.