A razzoqov, sh. Tashm atov

1.3.  Qadimgi  Rimdagi  iqtisodiy  g ‘oya!ar
Bu  davrdagi olim va mutaxassislaming asarlarida bir qancha yangi 
iqtisodiy g‘oyalar ilgari surildi.  Bu g‘oyalaming rivojiga e ’tiborberilsa, 
quldorlik  tizimining  yemirilishi  bilan  unga  bo ‘lgan  munosabat  ham 
o‘zgardi.  Katta  Katon  (m.av.  234- 149-yillar  yirik  yer  egasi  bo‘lgan) 
«Dehqonchilik»  nomli asarida u qullikka asoslangan naturel xo‘jalikni 
himoya  qildi.  Katon  o‘z  talablarini  o ‘zi  ta’minlovchi  yoki  iste’mol 
qiymati  ishlab  chiqaruvchi  xo‘jaliklami  tan  olar  edi  (natural  xo‘jalik 
himoya qilinadi). U  faqat ortiqcha mahsulotnigina sotish kerak, xo‘jalikda 
ishlab  chiqarish  mumkin  bo‘lmagan  narsalamigina  sotib  olish  zarur, 
degan g‘oyani qo‘llaydi.  U qui mehnati asosida xo‘jalikni yuritishning 
yangi  uslublarini  ham  ishlab  chiqdi.
Bu  davrda  natural  xo'jalik  bilan  biiga  bozor  munosabatlari  ham 
rivojlanayotgan edi. Bozomi qo‘llagan Katon, shu, bilan birga yollanma

---

mehnatga  dushm an  bo‘lgan.  U  qul  mehnatini  to‘g‘ri  tashkil  etishga 
alohida ahamiyat beradi. Bayram kunlari ish hayvonlariga dam berilgan 
holda, qullar ishlashga majbur etilgan.  Kasallangan ho‘kiz davolangan, 
qulni esa «eski arava» sifatida sotib yuborish tavsiya etilgan.
Dehqonchilikda qul mehnati tobora kam samarali bo‘layotganligini 
ko‘rgan  K aton  yaylov  xo‘jaligini,  keyinchalik  savdo  va  sudxo‘rükni 
qo‘Uab-quwatlagan.  Qiymatdan ortiq mahsulotni foyda deb bilgan va 
uni  to ‘la  ravishda  ishlab  chiqarish  xarajatlariga  qo‘shgan  (xato  fikr). 
«Yuqori foyda  olish  uchun  yuqori  baholar  kuni  kelishini  bamaylixotir
 
kutish  kerab>>
  -  deydi  u.
Dehqonlar q o ‘lidagi  yerlar tortib  olinib,  yirik  latifundiyalar vujudga 
kela boshladi, erkin Rim aholisi, dehqonlar va armiya soldatlari yersizlandi. 
Bu holat yirik yer egalari  - 
patritsiylar
 va  dehqon-plebeylar o'rtasidagi 
qarama-qarshilikni
  kuchaytirdi,  oxir-oqibatda  aka-uka  Grakxlaming 
agrar islohotiga sabab bo‘ldi.  Ular yersiz yoki kam yerli dehqonlaming 
yirik  yer  egalariga  qarshi  kurashini  himoya  qildilar.  Ammo  bu  ishni 
quldorlik tuzum ini  saqlagan  holda va yirik yer egalarini  cheklash yo‘li 
bilan hal etmoqchi bo'ldilar. Yer egalarining qo‘lidagi yeming bir qismini 
kesib  va  davlat  fondidagi  yerdan  foydalanib,  kam  yerli  dehqonlardan 
ozod  dehqonlar tabaqasi  barpo  etish  ko‘zda  tutilgan,  eng  muhimi,  bu 
toifa quldorlaming ishonchli tayanchi bo‘lishi kerak edi.
Aka-uka Tiberiv va Gay Grakxlaming agrar islohoti bo‘yicha, davlat 
yeridan  foydalanuvchilaming  har  bin   500  yuger  (125  gektar),  har 
o‘g‘li uchun  250  yuger,  ammo bir oila  uchun  1000  yugerdan ortiqcha 
yer  olish  taqiqlangan.  Undan  ortiq  yerlar  musodara  qilingan  va  30 
yugerdan bo‘linib, kambag‘al iuqarolaiga berilgan, lekin bu yemi birovga 
sotish man etilgan. Bu qonun qabul qilindi, ammo uni amalga oshirishga 
yirik yer egalari  va  senat  qarshilik qildi.  Tiberiy  Grakx  m.a.  132-yilda 
ataylab o'ldirildi.  Gay (ukasi) Grakx m.av.  123-122-yillardabu islohotni 
amalga  oshirish  uchun  ishni  davom  ettirdi,  bir  qancha  demokratik 
o ‘zgarishlami  amalga  oshirdi  (Rimda  arzon  non  sotish),  oqibatda  80 
ming fuqaro yer uchastkasi oldi. Islohot vaqtincha muvaffaqiyat keltirdi, 
m.av.  111-yilda davlat yerlarini sotishga yo‘l berildi, yerlar xususiy mulkka 
aylandi (m.av.  121-yilda Gay ham jangda halok bo‘lgan).
Quldorlik tuzumi inqirozga uchragan va tushkunlikka tushgan davrda 
rimlik agronomlar Varron  (m.av.  116-27) va Lyusiy Kolumella  (I asr) 
lar  quldorlik  x o ‘jaligini  ratsionallashtirish  m uammolarini  ishlab

---

chiqdilar.  Shu  bilan  birga,  olim  va  arxeolog bo‘lgan  Varron