A razzoqov, sh. Tashm atov

otomaki ishlangan*
 «
qo'poI kommunizm»d\r.
  U lar asosan, hunarmand- 
chilik  va  dehqonchilikka  asoslangan  tenglashtirish  xususiyatiga  ega. 
Ammo  shunisiga  e ’tibor  beringki,  bu  kishilar  har  jihatdan  ta’m in- 
langan,  bilimli  davlat  arbobi bo‘lganlar,  kommunistik jamiyat g‘oyasi 
K.Marks va  F.Engelslaminggina g‘oyasi emasligini  ham eslatib o‘tish 
zarur.  Xayoliy sotsializm to ‘g‘risidagi dastlabki  g‘oyalar  Osiyoda Abu 
Nasr ibn  Muhammad  Forobiy  (870-950,  2*  muallim),  Germa-niyada 
Tomas  Myunser  (1420-1525)lar tomonidan  ham   ilgari  surilgan.  Injil 
va  Qur’oni  Karimda  ham  uning elementlari bor.  Markaziy  Osiyodagi 
sarbadorlar
  (boshini  doiga  tikkanlar)  davlati  ham   shu  tamoyiHaiga 
asoslangan  (Samarqandda Abu  Bakr Kalaviy,  Mavlonozoda,  Xurdaki 
Buxoriy va boshqalar).
Keyinchalik  Abdurahmon  Jomiy  va  A.Navoiy,  Xurdaki  Buxoriy 
asarlarida  ham  bunday g‘oyalar bo‘lgan.
Qisqacha  xulosalar
Feodal yer egaligi davrida natural xo‘jalik,  ayniqsa,  qishloq xo‘jaligi 
jamiyatda asosiy o‘rin tutgan edi.  Shu bilan biiga,  bu  paytda shaharlar 
soni  o‘sdi,  tovar-pul  munosabatlari  ham  ancha  rivojlandi,  nisbatan 
erkin va samarali  ishlab chiqarish usuli bo‘lgan  krepostnoylikka o‘tildi. 
Awalgi  davrdagi  natural  xo‘jalik  ishlab  chiqarishi  (T-T)  asta-sekin  T- 
P-T munosabatlari  bilan  almasha bordi  (agrar yo‘nalish  hal  qiluvchi), 
iste’mol  qiymatlarini  yaratish  baribir  asosiy  maqsad  bo‘lgan  va  shu 
g‘oya  himoya  etilgan,  mehnat  qurollari  takomillashmagan  davrda  bu 
tabiiy bir hoi edi.
Feodal munosabatlar Sharqda nisbatan erta tarkib topdi va uzoqroq 
davom etdi.

---

Bu  davr  u ch u n   Ibn  Xaldunning  iqtisodiy  g‘oyalari  nihoyatda 
muhimdir,  u  o ‘z  asarlarida  ijtimoiy  ishlab  chiqarish,  mehnat  unum- 
dorligi,  oddiy va murakkab mehnat,  zaruriy va qo'shimcha mahsulot, 
tovaming  iste’m ol  qiymati  va  umuman,  qiymatning  farqini  ta’riflab 
berdi,  ayirboshlash  tamoyilini  (sarilangan  mehnatning  yarmi)  to ‘g‘ri 
talqin  etdi, 
sa
rflangan  mehnat  bilan  birga  shu  tovarning  odamlarga 
zarurligi  ham   muhimligini ta ’kidladi.
G ‘arbiy  Yevropadagi  féodal  munosabatlar  nisbatan  kech  tarkib 
topgan bo‘lsa ham , uning rivoji tezroq bo‘ldi.  DehqonchШk, umuman, 
qishloq xo‘jaligi ustun bo'lishiga qaramay, hunarmandchilikda sex tizimi, 
keyinroq manufaktura vujudga keldi,  mehnat taqsimoti,  unumdorlik va 
sifat masalalari  (ayniqsa sexlarda),  raqobat tamoyillari tarkib topdi.
Rossiyada  shu  davrdagi  iqtisodiy  g‘oyalarda  ham dehqon mehnati 
boylikning  asosi  ekanligi  ko‘rsatiladi,  natural  renta  miqdori  2  foiz 
belgilanadi, tovar-pul munosabatlariga, ayniqsa, savdoga qarshi g‘oya- 
lar  ko‘p  edi.
XIV-XV asrlarda G ‘arbiy Yevropada feodalizmning yemirilishi va ilk 
kapitalistik  munosabatlar  shakllana  boshladi.  Bu  jarayon  kapitalning 
dastlabki jamg‘arilishi jarayoni bilan bog‘liq bo‘ldi va ko‘p hollarda og‘ir 
shaklda amalga oshdi. Ayniqsa, dehqonlami yerdan mahrum etish og‘ir 
oqibatlarga, ulaming katta qismini xonavayron bo‘lishiga olib keldi. Yangi 
munosabatlar  yangi  sinfning  -  buijuaziyaning  manfaatiga  mos  edi, 
ammo bu jarayon  boshqalar hisobiga  ro‘y berdi.