«begarazsovga»
deb tushuntiradi. U rentaning ekspluatatorlik mohiyatini bo‘yab ko‘r-
satadi va renta yer egasiga o ‘z q o i ostidagilami boshqarishdagi mehnati
uchun to'lanadigan haq deb baholaydi. Bu bilan cherkov (yeri bor)
va feodaüaming manfaatlarini himoya qiladi.
Bunday iqtisodiy g‘oyalar Fransiyada
(Nikola Orem
), Angliyada
(Djon
Bol
/) ham vujudga keldi. Angliyada Uat Tayler (1381), Germaniyada
Tomas Myunser (1524-1525) rahbarligida dehqonlar qo‘zg‘oloni
bo ‘lgan, ular krepostnoylikni, boshqa majburiyatlami bekor qilishni
talab etganlar.
M a’lumki, XII-XIV asrlarda Rossiyada féodal tarqoqlik ro‘y berdi
(13 ga yaqin alohida knyazlik). Bu davrda cherkov yer egaligi atrofida
diniy shaklda kurash bordi. XVI asrdan boshlab ijtimoiy-siyosiy kurash
ommaviy tus oldi. 0 ‘shanday publitsistlardan biri Yermolay edi. U
rohibligida Erazm nom ini oigan. Yermolay-Erazm o ‘z asarlarida
dvoryanlikni himoya qildi va yirik savdo hamda sudxo‘rlikka qarshi chiqdi.
U boyarlami boshqalar hisobiga doim bayramdagidek hayotini tanqid
qildi, yemi esa faqat davlatga xizmat qilayotgan (ya’ni dvoryan)
odamlarga berish kerak, degan to‘g‘ri g'oyani ilgari surdi (boyarlar
markazlashgan davlatga bo‘ysunishni istamagan va votchina egasi,
tarqoqlikning asosiy sababchisi edilar). Haqiqatda ham Ivan Grozniy,
hatto Pyotr I davrida ham votchinani (ya’ni boyarlami) yo‘q qilish
uchun kurash bordi, oxir-oqibatda dvoryanlik va pomeshchiklik yutib
chiqdi va Rossiya yagona davlatga aylandi.
Ermolay Erazmning iqtisodiy qarashlarida dehqon mehnati boylik
manbayi degan qoida yotadi. Shu sababli u davlatda dehqonlar toifasini
birinchi o‘ringa qo‘yadi va ulaming iqtisodiy ahvolini yaxshilash zarur
deb hisoblaydi. Ammo u dehqonlar ekspluatatsiyasining asosi pul maj-
buriyatlarida deb bilgan, shu sababli bu majburiyatlar natural renta
holida bo‘lishi va hosilning beshdan bir qismi (20 foizi) bilan cheklash,
yom (pochta) majburiyatlarini esa savdogarlar zimmasiga yuklashni
takiif etdi. U mehnat unumdorligini oshirish to ‘g‘risida qayg‘ursa-da,
tovar munosabatlari rivojiga qarshi bo‘lgan, ya’ni o ‘zi o‘ziga qarshi edi,
chunki u erkin boy savdogarlar savdosi tarafdori edi. E.Erazm natural
majburiyatlami cheklash sinfiy kurashga chek qo‘yadi, degan noto‘g‘ri
fikrda bo‘lgan.
XVI asming o ‘rtalarida yaratilgan «Domostroy» asarida shaharlik-
laming faoliyatiga oid qonun-qoidalar majmuasi berilgan. Unda hokimiyat
va cherkov, oila, xizmatkorlarga munosabat qoidalari keltiriladi.
Rossiyada XVII-XVIII asming boshlarida yirik o‘zgarishlar ro‘y berdi,
kapitalistik ishlab chiqarish munosabatlari paydo bo‘laboshladi. G ‘arbiy
Yevropadagi merkantilistlardan (quyida ko‘riladi) farqli ravishda rus
iqtisodchilari muomala sohasiga kam e ’tibor qiladilar, «pul - boylik»
degan fikrga qo‘shilmadilar. Ular mamlakat ichida tovar almashuvini
kuchaytirish tarafdori edilar, tashqi savdoni esa, asosan, sanoat va
qishloq xo‘jaligini rivojlantirish quroli deb qaraganlar. Bu g‘oyalar A A .
Ordin-Nashchokin (taxm. 1605-1680), Yu.Krijanich (1617-1683), I.T .
Pososhkov (1652-1726) asarlarida bayon etilgan.
2.3. 0 4rta asr utopiyalari
Kapitalistik munosabatlaming shakllanish davrini m anufaktura
ishlab chiqarishi va dastlabki kapital jamg‘arilishi bilan bog‘lash mumkin.
Bu davr XIV-XV asrlami o‘z ichiga oladi, ya’ni yer egaligi susayishi
bilan bog‘liq.
Eski féodal m unosabatlar yemirilib, yangi burjua-kapitalistik
munosabatlar tug‘ila boshladi. Lekin dehqonlaming o ‘z yerlaridan siqib
chiqarilishi, mustamlakachilik, iqtisodiy ekspansiya, urushlar oddiy
xalqqa katta ofat keltirdi. Oqibatda kapitalizmning shakllanishi bilan uni
tanqid qilish ham boshlanadi, buni ilk sotsial-utopistlar Tomas M or
(1478-1535) va Tommazo Kampanella (1568-1639) amalga oshirdi.
Idéal jamiyat to ‘g ‘risidagi awalgi g‘oyalar dastlabki sotsialistik
konsepsiyalar bilan davom ettiriladi.
T. Mor «Utopiya» (lot. yo‘q joy) (1516) asarida Angüyada dastlabki
kap italn in g ja m g ‘a rilish i jarayonida d e h q o n lam in g om m aviy
qashshoqlanishi jarayonini aks ettirgan. T.Mor gumanist, davlat aibobi
va yozuvchi bo‘lgan (1529-32-yillarda Angliya kansleri). U Uyg‘onish
davrining atoqli arbobi Erazm Rotterdamskiyning do‘sti, katolik edi.
Qirolni ingliz cherkovining Oliy boshlig'i deb qasamyod qilmaganligi
uchun T.Mor davlat xoini sifatida qatl etilgan. Katolik cherkovi tomonidan
muqaddaslashtirilgan (1535). U «qo‘ylar odamlarni yeb qo‘ydi» iborasi-
ning muallifidir. Shu davrda dehqonlami cheklash, ya’ni yerdan siqib
chiqarish siyosati amalga oshirildi. Bu jarayon manufaktura, keyinroq
esa fabrika rivoji bilan bog‘liq edi. Mato to‘qish, jun, ayniqsa qo‘y juniga
bo‘lgan ehtiyoj oshdi. Dastlab botqoq, chakalakzor yerlar o‘rab olindi
va qo‘y boqish uchun yaylovga aylantirildi, keyinchalik dehqonchilik
qilinayotgan yerlar ham tortib olinib, dehqonlar - yomenlar sinf sifatida
tugatildi. Bu o‘ziga xos agrar inqilob - sanoat to‘ntarilishi uchun sabab
bo‘Idi, lekin millionlab aholi qashshoqlikka mahkum etildi. Shu voqealami
o ‘z ko‘zi bilan ko‘igan T.M or qayerda xususiy mulk hukmron bo‘lsa,
asosiy boylik bir hovuch odamlar qo‘liga to‘planadi, degan xulosaga keldi.
T. Kampanella Neapol (Italiya) mehnatkashlarining qashshoqligini
ko‘rgan. U o ‘zining «Oftob shahri» (1602-yilda yozilgan, 1623-yilda
chop etilgan) kitobida zolimlaming shohona hayotini tanqid qiladi, u
ham T.Mor kabi, bu tengsizlikning asosiy sababi xususiy muDcchilik,
deydi. U kelajak jamiyat to ‘g‘risidagi o‘z tasawurini ham beradi, ular
T.Morga o‘xshash: ijtimoiy mulkchilik mayjud, hammaning mehnat
qilishi zarur, mashina mehnati tufayli ish kunlari cheklangan (4 soat),
aqliy mehnat jism oniy m ehnat bilan almashtirib turiladi, bunda
hunarmandchilik, chorvachilik va dehqonchilik bilan nisbatan tekis
shug'ullanish shart qilib qo‘yiladi, tekis, pulsiz taqsimot amalga oshiriladi.
U faylasuf, shoir, siyosiy arbob bo‘lgan, keyinchalik esa (1582) rohib
bo‘lgan. Ispaniya bosqinchilariga qarshi isyon uyushtiigani uchun qamoq-
qa olingan, 27 yil qamoqda yotib, falsafa, falakiyot, siyosat, tibbiyotga
oid o‘nlab asarlar yozgan. Uning «Oftob shahri» asari dengizchining
hikoyasi shaklida berilgan. Yangi jamiyatda olim kohlnlar tabaqasi tomo-
nidan boshqariluvchi ideal jamoa bo'ladi, xususiy mulk va oila bo'lmaydi,
bolalar davlat tomonidan tarbiyalanadi, fan va maorif taraqqiy etadi
(Galileyni himoya qilgan) degan.
Faylasuflaming bergan bahosiga ko‘ra, bu olimlaming jamiyati
Do'stlaringiz bilan baham: |