A razzoqov, sh. Tashm atov

«xalq  kam ba-
 
gallashmoqda
»,  -  dedi.  Daosizm  g‘oyalari  konfutsiylikka  qaram a- 
qarshi  bo'lib,  insoniyal awalgi  majburiyatlaridan  voz kechishi,  oddiy 
tabiiy  hayotga  qaytishi  kerak,  degan  fikmi  ilgari  suradi.  Bu  g ‘oyaga 
ko‘ra  inson  ibtidoiy  davrga  qaytishi,  yangi  m ehnat  qurollaridan 
foydalanmasligi kerak.  Ko‘rinib turibdiki, unda reaksionlik elementlari 
bor,  ammo  bu  g‘oyada  xalq  ommasining  noroziligi  ham  aks  etgan, 
chunki sivilizatsiya yutuqlari ekspluatatsiya manfaatlariga ham  xizmat 
qilayotgan edi.  Bunda kurashdan voz kechish, davlatning xalq hayotiga 
aralashuvini  inkor  etish  fikrlari  ustun  kelgan.
1.2.  Qadimgi  Yunonistondagi  iqtisodiy  ta ’limotlar
Yuqorida  qayd  etilganidek,  antik  dunyo  mamlakatlarida  quldorlik 
klassik shaklda  rivoj  topdi,  m.a.  II-I  mingyilliklar davrida  shakllandi. 
Qadimgi Gretsiya (Yunoniston) da ijtimoiy-iqtisodiy hayotning ham m a 
jabhalarida  quldorlik  bevosita  ishlab  chiqaruvchilami  ekspluatasiya 
qilishning  asosiy  shakliga  aylangan  edi.  Ishlab  chiqarish,  asosan, 
quldorlik  munosabatlariga  asoslanib  olib  borildi,  qul  asosiy  ishlab 
chiqaruvchi  kuch  hisoblangan  (Sharq  bilan  solishtiring).  Dastlabki 
iqtisodiy g‘oyalar Gomeming «
¡liada
»  va  « 
Odisseya»
 poem alarida aks 
ettirilgan  bo‘lib,  iqtisodiyotning  natural  xo‘jalik  konsepsiyasi  ilgari 
surilgan.  Yunon  shoiri  Gesiad  (m.av.VIII-VII  asrlar)ning  «M ehnat 
va  qonunlar»  asarida  boylikning  kuchi,  hokimiyati  aks  ettirilgan.  U 
dehqonchilikni  ulug'laydi,  bu  sohada  qisman  qullar  m ehnati  ham  
ishlatilgan.  U  davrda  oddiy  xalq  orasida  mehnat  ancha  qadrlangan. 
Qulchilik  ofatining  bosib  kelayotganligidan xavfsiragan  shoir  g o ‘yoki 
ilgari hukm surgan «oltin asr», ijtimoiy jabr va og‘ir jismoniy m ehnatga 
ehtiyoj bo‘lmagan davmi ham yoritgan. 
’ i  •

---

Miloddan awalgi VII-V1 asrlarda polis (shahar) sistemasi shakllanib 
b o ‘lgach, qulchilik keng tus oladi, urug‘chílik mulki xususiy mulkchilik 
tomonidan  siqib  chiqariladi,  savdo,  sudxo'rlik  tez  rivojlanadi.  Solon 
(m.av.  640/635-559)  islohotlari  pul  xo'jaligining  afzalligini  ko‘rsatib 
berdi (m.av. 594). Islohot tufayli quiñi qarzga berish taqiqlandi. Afinada 
Períkl  (m.av.  444/443-429)  tomonidan  olib  borilgan  ishlar  muhim 
ahamiyat kasb etdi. Qurilish, hunarmandchilik, savdo o‘sdi. Shu davrda 
fuqarolar  va  fuqaro  bo'lm agan  aholini  bir-biriga  qarama-qarshi 
q o ‘yadigan qonunlar qabul qilindi. Bu ishlar qullami hunarmandchilik 
va savdo sohalarida beayov ekspluatatsiya qiLish, savdo va pul xo‘jaligitú 
rivojlantirish hisobiga amalga oshirildi.
Qulchilik o ‘z tabiatiga ko‘ra insonga yot, u majburiylikni talab etgan, 
oqibatda ma’lum davrdan inqirozga uchray boshlagan. Shu davrda iqtisodiy 
g ‘oyalar tobora  reaksionlashib,  davlatni,  aristokratiyani  himoya  qilish, 
natural  xo‘jalikni  yoqlash  yo‘lini  tanlaydi,  ya’ni  sinfiy  xarakterga  ega 
b o ‘la boradi.  Bu yo‘nalish Ksenofont (taxminan m.av. 430-354), Platón 
(Aflotun,  taxminan  m.av.  427-347),  Aristotel  (Arastu,  m.av.  384-322) 
laming iqtisodiy qarashlarida yaqqol namoyon bo‘ldi.
«Ekonomiya»  so‘zi  («oykonomiya»:  -  «oykos»  -  uy,  xo‘jalik  va 
«nomos»  -  qonun,  qoida)  tom   m a’noda uy xo‘jaligi  to ‘g‘risida  qoida 
m azmuniga  ega  bo‘lib,  Ksenofontning  maxsus  asarining  sarlavhasi 
bo ‘lgan.
Ksenofont  quldorlar  mafkurasining  himoyachisi  hisoblanadi, 
qulchilikni  tabiiy,  obyektiv  jarayon  deb  baholaydi,  qul  mehnatiga 
asoslangan  natural  xo‘jalikni  uluglaydi.  U,  ayniqsa,  qishloq  xo‘jaligi, 
dehqonchilikni  farovonlik  manbayi  deb  bilgan.  Dehqonchilik  tufayli 
odamlar o‘zlariga hayot uchun kerakli hamma narsani oladilar.  Dalada 
ishlash sog‘liq uchun ham foydali (toza havo), ham iqtisodiy naf keltiradi.
Platón  (Aflotun)  «Davlat»  va  «Qonunlar»  asarlarida  ideal  davlat 
qanday  bo‘lishi  kerakligini  ochib  bermoqchi  bo‘ldi.  Uningcha,  bu 
davrda xususiy mulk va erkin xo‘jalik tashabbusiga o ‘rin yo‘q. U aholini 
u ch  toifaga ajratgan:
1.  Faylasuflar  -
  davlatni  boshqaruvchilar.
2.  Harbiylar
 -   davlatni  boshqarish  apparatining  bir  qismi  bo‘lib, 
u lar  biror  mulk  egasi  bo‘lish  huquqiga  ega  emas,  iste’mol  qilish  esa 
ijtimoiy xarakterga ega bo‘lishi kerak.
3.  «Qora»  toifa  -   dehqon,  hunarmand  va  savdogarlardan  iborat 
bo^Iib,  ular  mulk egasi  bo‘lishi  kerak.

---

Bu olimning mehnat taqsimoti, tovar,  pul va savdogarlaming ajralib 
chiqishi  o‘rtasidagi  aloqadorlik  to‘g‘risidagi  fikrini  o‘sha  davr  uchun 
buyuk  kashiiyot  deb  baholash  mumkin.  Ammo  Aflotun  qulchilikka 
asoslangan  natural  xo‘jalikni  himoya  qildi,  pul  funksiyasini  muomala 
doirasidagina deb bilishga harakat qildi, pulni jamiyatdagi dushmanlikning 
bosh  sababchisi  deb  bildi.  U  sudxo‘rlik  operasiyalarini  inkor  etdi  va 
baholarni  m e’yorda  saqlash  yo‘li  bilan  savdogarlaming  foydasini 
chegaralashni talab  qildi.  Aflotun qullami  fuqarolar deb tan olmadi va 
ulami biror toifaga kiritmadi  (demak,  ular mulk egasi bo‘lishi mumkin 
emas).  Qullar mayda ishlab chiqaruvchilar va savdogarlar bilan biiga 2- 
toifa ahlining cheklanmagan talab-ehtiyojlarini to ‘la-to‘kis qondirishlari 
kerak edi.  Shunday  qilib,  Aflotun  o'zining  idéal,  ya’ni  bekam-u  ko‘st 
davlatini  barpo  etar  ekan,  qulchilikni  abadiy  saqlash  tarafdori  edi.
Aristotel  (Arastu).  Aristotel qadimgi  Gretsiyadagi quldorlaming eng 
yirik mafkurachisi edi.  Uni jahongir 
iskandar Zulqamaymmg
 tarbiyachisi 
va  o‘qituvchisi  ekanligini  alohida  ta ’kidlab  o ‘tmoqchimiz.  A w al 
Makedoniyada yashagan olim,  keyin Afinaga ko‘chib o ‘tgan.  Olimning 
iqtisodiy g‘oyalari