Aндижoн машинасозлик институти

5. TEXNOLOGIK QISM 

 

Ichki  yonuv  dvigatelining  burovchi  momentini  yetarli  darajada  oshirish 

vazifasini faqat uzatmalar qutisi bajarsa, uning o’lchamlari va massasi oshib ketadi. 

Uzatmalar  qutisini  ixcham  qilish  uchun  uning  vazifasining  bir  qismini  boshqa 

agregatga yuklash zarurati paydo bo’ladi. Bu vazifani asosiy uzatma bajaradi. 

Asosiy  uzatma  burovchi  momentli  muntazam  oshirib  berish  va  ba’zi 

avtomobillarda  uning  yo’nalishini  90

0

  ga  o’zgartirib  berish  uchun  xizmat  qiladi. 

Asosiy uzatmaning uzatishlar soni avtomobilning optimal tortish-tezlik va yonilg’i 

tejamkorlik xususiyatini ta’minlab berishi kerak. 

Asosiy  uzatma  o’z  vazifasini  samarali  va  ishonchli  bajarish  uchun  unga 

quyidagi talablar qo’yiladi: 

-

 

Asosiy uzatma va yo’l orasidagi masofa iloji boricha katta bo’lishi uchun 

asosiy uzatmaning o’lchamlari kichik bo’lishi kerak. 

-

 

Shovqinsiz ishlashi kerak. 

-

 

Umumiy talablar. 

Asosiy uzatma konstruksiyasi bo’yicha tasniflanadi: 

-

 

Yakka (chervyakli, silindrsimon, konussimon, gipoid); 

-

 

Qo’shaloq (markazda joylashgan, ajratilgan). 

Chervyakli asosiy uzatmalar hozirgi vaqtda kam qo’llaniladi. Ular ba’zi ko’p 

o’qli  avtomobillarda ishlatilgan.  Polni pasaytirish imkonini  kamligi,  avtobuslarda 

chervyakli uzatmani qo’llanilishini chekladi. Chervyakli asosiy uzatma GAZ-3A va 

ZIS-6 avtomobillarida qo’llanilgan. Silindrik asosiy uzatmalar dvigateli ko’ndalang 

joylashgan oldi yetakchi bo’lgan avtomobillarda keng qo’llaniladi. 

To’g’ri  tishli  konussimon  asosiy  uzatmalar  zamonaviy  avtomobillarga 

o’rnatilmaydi.  Ular  30-yillardagi  Yaroslav  zavodida  chiqarilgan  avtomobillarga 

o’rnatilgan. To’g’ri tishli konussimon asosiy uzatmani o’rniga ishlatilayotgan spiral 

(aylanali)  tishli  asosiy  uzatmalar  hozirgi  vaqtda  asosan  (KAZ-4540)  yuk 

avtomobillarida  va  (ZIL-431410,  KamAZ,  MAZ,  KrAZ,  Ural  avtomobillarining 

hamma modellarida) qo’shaloq asosiy uzatmasida konussimon juftligida ishlatiladi. 

---

- 23 - 

Sovet  davrida  ishlab  chiqarilgan  ZAZ-968,  LuAZ,  UAZ  rusumli  yengil 

avtomobillarda konussimon asosiy uzatmalar tayyorlashni qimmat bo’lgani uchun 

juda kam ishlatiladi. 

Gipoidli  asosiy  uzatmalar  hozirgi  keng  foydalanilmoqda.  Ayni  vaqtda  bu 

turdagi  asosiy  uzatmalar  klassik  komponovka  yengil  avtomobillarga  yuk 

avtomobillariga o’rnatilmoqda. 

Markaziy qo’shaloq asosiy uzatmada bitta karterda konussimon yoki gipoid 

juftlik bilan silindrsimon shesternyalar juftligi joylashgan bo’ladi. Bu turdagi asosiy 

uzatmalarni o’rta va katta yuk ko’taruvchanlikka ega bo’lgan yuk avtomobillarda va 

avtobuslarda  ishlatiladi.  Uch  o’qli  avtomobillarning  oraliq  ko’prigidan  o’tuvchi 

yetakchi  val  orqa  ko’prikdagi  asosiy  uzatmaga  harakat  uzatiladi  (KamAZ,  Ural 

avtomobillari). 

Ikki  qismga  ajratilgan  qo’shaloq  asosiy  uzatma  markaziy  reduktor  va 

g’ildirakli  uzatmadan  (ba’zida  bortli)  tashkil  topgan  bo’lib,  katta  yuk 

ko’taruvchanlikka  ega  bo’lgan  avtomobillarda  va  o’tag’onligi  yuqori  bo’lgan 

avtomobillarda qo’llaniladi.