Aндижoн машинасозлик институти

Gʻ

ao    

≤    S

o 

 

Gʻ

ao       

-   

axborot oqimi 

S

o      

  -

     

insonni  qabul qilish qobiliyati 

Shu shart bajarilmasa, odam xatolarga yoʻl qoʻyadi yoki umuman boshqaruv 

masalasini  hal  qilolmaydi.  Amaliyotda  quyidagi  AEQdan  keng  foydalaniladi:  

tasviriy, matnli, induktsiyali (nazorat oʻlchov asboblari va signal chiroqlari). 

         AEQning  turi  boshqarish  va  nazorat  tizimining  konstruktsiyasiga, 

operatorning  vazifalariga  va  faoliyat  sharoitlariga,  texnologik  jarayonlarga  va 

ulardagi  tezliklarga  qarab  tanlanadi.  AEQdagi  ,  odam  bir  vaqtning  oʻzida nazorat 

etadigan  yoki  koʻrib qabul  qiladigan  ob’ektlar  soni  5...9ta  boʻlishi kerak.  Bundan 

ortiq boʻlsa, operatorning xatolari keskin koʻpayib ketadi. 

          AEQning  optimal  gorizontal  oʻlchami  ,  agar  uni  nigohini  uzmay  kuzatishi 

lozim  boʻlsa, 30...40ºdan  nigohni  uzib  kuzatsa, 50...60º  ,  chegaradan  chiqmasligi, 

boshni  burishga  toʻgʻri  kelsa-90ºdan  ortiq  boʻlmasligi  kerak.  Asbob  shkalalarida 

daraja  chiziqlari  va  raqamlaridan  boshqa    shakllar,  belgilar,  yozuvlar  boʻlmasligi 

kerak. 

          Ergonomikada 

mashina 

va 

mexanizmlarni 

boshqarish 

organlarini 

konstruktsiyalash  muhim  oʻrin  tutadi.  Ular  qulay  va  ishonchli  boʻlishi,  ortiqcha 

---

- 41 - 

zoʻriqishlarda va  odam xato harakatlar qilganda avariyaga yoki jarohatlarga olib 

kelmasligi lozim. 

          Boshqaruv organlari vazifasiga qarab 4 guruhga boʻlinadi: 

1.

 

ulash va uzish organlari-boshqaruv ob’ektini ishga tushiradi va toʻxtatadi; 

2.

 

almashlab ulash organlari-ob’ektni bir turdagi ishdan boshqasiga oʻtkazadi; 

3.

 

rostlovchi organlar; 

4.

 

avariyaviy organlar (tez ishga tushishi kerak). 

          Boshqaruv organlari bir xil boʻyoqlar bilan bezatilmasligi, shakllari ham har 

xil boʻlishi kerak. Ular qoʻl-oyoq oson etishi, tez koʻzga tashlanishi lozim. 

          Koʻz bilan koʻrib nazorat etiladigan va qoʻl etar optimal zonada (9 rasm) eng 

muhim boshqaruv organlari joylashishi kerak. 

                           

                     

3-rasm. Pultda, qoʻl bilan bajariladigan operatsiyalar zonalari va boshqaruv 

organlarini joylashtirish: 1-nigoh bilan nazorat va qoʻl  etadigan optimal zona;   2-

qoʻl oson etadigan zona;      3-pultning motorli qismining qoʻl etadigan zonasi. 

 

         Tez-tez  ishlatiladigan  boshqaruv  organlari  qoʻl  oson  etadigan  zonaga 

joylashtiriladi.  Avariyaviy  organlar  va  koʻz  bilan  topib  oʻtirmay  boshqariladigan 

organlar boshqalaridan ajralib turishi (rangi, shakli, va boshqa belgilari bilan) kerak. 

         Kerakli  boshqaruv  organini  qidirib  topish  uchun  juda  kam  vaqt  sarflanishi 

kerak,  titrash  va  zarbalarda  ular  oʻz-oʻzidan  ulanib  yoki  surilib  qolmasligi  lozim. 

Odam boshqaruv organlariga qoʻyadigan kuchlar quyidagi jadvalda berilgan.     

---

- 42 - 

           Boshqaruv organi 

Maksimal kuch, N 

Engil tugmalar 

Ogʻir tugmalar 

Oyoq bilan bosmaydigan tugmalar 

Oldinga-orqaga suriladigan richag 

Chapga-oʻngga suriladigan richag 

Engil tumblyor 

Ogʻir tumblyor 

Maxovik, shturval 

5 

30 

30-90 

150 

130 

4,5 

20 

150 

          Boshqaruv  organlariga  qoʻl  bilan-150N,  oyoq  bilan-40Ndan  qoʻyiladigan 

kuchlardan  oshmasligi kerak. 

          Ma’lumki,  xavfli  harakatlar  xavfli  sharoitga  qaraganda  koʻproq  baxtsiz 

hodisalarni keltirib chiqaradi. Ergonomika xavfli harakatlarning oshirish sabablarini 

aniqlash imkonlarini ochib beradi.