Н. Маҳмудов, А. Нурмонов Ўзбек тилининг

ГАП БЎЛАКЛАРИНИНГ ШАКЛИ ВА МАЪНОСИ ЎРТАСИДАГИ 
МУНОСАБАТ 
Юқорида баѐн қилинганлардан маълум бўладики, гап бўлаклари лисоний белги 
сифатида шакл ва маъно бирлигидан иборат. Гап бўлагининг ўзи иккиланган 
хусусиятга эга бўлиш билан бирга, ушшг таркибидаги шакл ва маъно унсурлари ҳам 
иккилангандир. Гап бўлаги шакли морфологик ва синтактик шакл бирлигидан 
ташкил топгани каби, унинг маъноси ҳам морфологик ва синтактик маъно бирлигидан 
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

38 
ташкил топади. Бу унсурларнинг биринчиси (морфологик шакл ва морфология маъно)
бутунликнинг (синтактик шакл ва синтактик Маъно) ичига караб йўналишини, яъни 
бутун ва бўлак муносабатини кўрсатса, иккинчиси (синтактик шакл ва синтактик 
маъно) бутунликлар ўртасидаги кетмакет муносабатда намоѐн бўлади.
Гап бўлакларининг шакли деганда, одатда, синтактик бутунлик сифатида 
унинг синтактик шакли, маъноси дейилганда эса, синтактик маъноси назарда 
тутилади. Демак, гап бўлакларининг шакл ва мазмуни ўртасидаги муносабат 
аслида синтактик шакл ва синтактик маъно ўртасидаги муносабатдир. 
Гап бўлакларииинг бу икки томони ўзаро узвий боғланиб, бир бутунликни 
ташкил қилади. Шу билан бирга, уларникг ҳар қайсиси маълум мустақилликка 
эга. Шунинг учун ҳам бу икки қурилиш бирликлари ўртасидз маълум хосланиш 
бўлиши билан бирга (субъектнинг эга учун, предикатнинг кесим учун, 
объектнинг тўлдирувчя учун ва ҳ. хосланиши) номувофиқлик ҳолатлари ҳам 
кузатилади. Масалан, субъект маъноси эга синтактик шакли оркали (мен 
келдим), аниқловчи синтактик шакли орқали (менинг келишим), кесим 
синтактик шакли орқали (келган мен) ифодаланиши мумкин. 
Бу эса шакл ва мазмун ўртасидаги қарама-қаршилик бирлипшинг гап 
бўлаклари оркали намоѐи бўлишини кўрсатади. 
ГАП БЎЛАКЛАРИШШГ ДАРАЖАЛАНИШИ 
Гап бўлакларининг синтактик қурилмани ташкил қилишдаги роли бир хил 
эмас. Айрим бўлаклар гап қурилишида марказий ўринни эгаллайди. Бу 
бўлакларни гап қурилишидан чиқариб ташланса, гап шаклий томондан ҳам, 
мазмун томонидан ҳам ўз хусусиятини йўқотади. Айрим бўлаклар эса гап 
қурилишида етакчи роль ўйнамайди. Улар гап қурилишида иштирок этиб, 
гапнинг ахборот ҳажмини кенгайтиради. Шунга мувофиқ, гап бўлаклари 
анъанавий тилшуносликда икки даражага бўлинади. 
а) бош бўлаклар; 
б) иккинчи даражали бўлаклар. 
Гап ҳам шунга мувофиқ, йиғиқ (фақат бош бўлаклардан иборат бўлган 
гаплар) ва ѐйиқ (игекинчи даражали бўлаклар ҳам иштирок этган) гапларга 
бўлинади.