Н. Маҳмудов, А. Нурмонов Ўзбек тилининг

Кесимнинг шаклий унсурлари 
Кесим шаклий жиҳатдан морфологик ва синтактик шакллардан ташкил топган 
бутунликдир. Унинг морфологик шакллари инвариант шакл бўлган синтактик гоаклнинг
турли вариантлари сифатида намоѐн бўлади. 
Кесим қуйидаги морфологик шаклларда намоѐн бўлади: 
Феъл шаклларида: Қор аллақачон эриб кетган, аммо ҳали баҳор кирмаган. (Ў. 
Ҳошимов) 
Бош келишикдаги от шаклида: Сиз яхши одамсиз. (Ў. Ҳоишмов) 
Восита келишикларидаги от шаклида:— Манавиниси сариғидан. (Ў. Ҳошимов) 
Сифат шаклида: Кўпчиликнинг ҳақи етим ҳақидан ѐмон. (Мақол) 
Равиш шаклида: Бунинг устига, талаба бўлиши хоҳлайдиганлар кўп. (Ў. Ҳошимов) 
Олмош шаклида: Ҳа, худди ўзи. (Ў. Ҳошимов ) Бу—ўша. 
Сон шаклида: Қиз боланинг жони қирқта. (Мақол) ва 
Бу морфологик шакллар кесим синтактик шаклввш парадигма аъзолари саналади ва 
инвариант шакл ана шундай парадигма аъзоларининг бири орқали рўѐбга чиқади, Бу 
парадигма аъзоларининг биринчиси кесим учун кўпроқ хосланган. Чунки феъл 
бевосита предикатив шаклга эга бўлади ва бу восита кесимнинг эга билан синагматик 
муносабатини ҳамда гап мазмунининг борликқа муносабатини юзага чиқаради. 
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

40 
Кесимнинг мазмуний упсурлари 
Кесимнинг мазмуний томони ҳам морфологик маъно ва синтактик матнонинг 
қарама-қаршилиги ва бирлигидан иборат нисбий бир бутунликдир. 
Морфологик маъно билан инвариант маъно бўлган синтактик маъно ўртасида 
умумийлик ва хусусийлик муносабати мавжуд бўлади. 
Кесим вазиятида келувчи синтактик (инвариант) маъно предикатдир. 
Предикат ҳам мазмуний, ҳам мантиқий тушунчадир. Мантиқий тушунча сифатида 
предикат — фикрнинг субъект белгисинп билдирувчи кисми. Мазмуний. тушунча 
сифатида ҳар кандай синтактик қурилманинг маркази. 
Предикат предикативлик билан чамбарчас боғлиқ. Ҳар қандай иредикативлик 
предикат асосида шаклланади. Предикативлик шакллари предикатга қўшилади. 
Предикат инвариант маъно сифатида бир қанча вариант (морфологик) маънолар 
орқали реаллашади. Предикат ҳам вариаит маъноларга асосланади. Масалан, ҳаракат 
маъноси (у ѐзди), ҳолат маъноси (бола ухладпти, ўқувчи — хурсанд), хусусият (бола — 
ширии). миқдор (дустлар кўп, укам учта), хослик (бўри — ваҳший), кўрсатиш (бу — ўша), 
тенглик (пккита беш — ўн) ва бо! қалар. 
К у р и л о в и ч Е. Очерки по лингвистике. М., 1962, с. 55-
2
Б е р т а г а е в Т. А. 
Ўша асар, 93-бет. 
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

41 
Бу вариант маънолар предикат парадигмасини ҳосил килади. Парадигма аъзолари 
ичида дастлабки иккитася предикат учун кўпроқ хоелашан. Чунки улар синтактик 
қурилма таркибида допмо предикат бўлиб келади. Бошқаларининг эса доимо предикат 
бўлиб келиши шарт эмас. 
Кесимнинг шакл ва мазмуни ўртасидаги муносабат 
Кесимнинг шакл ва мазмуни ўртасидаги муносабат Деганда, кеспмнинг синтактик 
шакл ва сиитактик маъноси ўртасидаги муносабат, яъни кесим ва предикат ўртасидаги 
муиосабат назарда тутилади. 
Предикат ва кесим тушунчалари ўзаро мунорабатда булиб, бир ҳодисанинг ўзаро 
қарама-карши икки томони — мазхмун ва шакл томонидир. Ҳар қандай кесим предикат 
асосида шаклланади. Лекин ҳар қандай предикатиянинг кесим орқали ифодаланиши 
шарт эмас. Предика фақат прѐдикатнвлйк шакллари орқали ифодалангандагина, 
кесимнинг маъно томони бўлиб келадй. Акс ҳолда, кесймдан бошқа синтактик 
шаклларнинг маъноси бўлади. Масалан, Дўстимнинг келиши мени қувонтирди 
синтактик қурилмасида келиши ва қувонтирди предикатлари мавжуд. Бу 
предикатлардан иккинчисн иредикативлик шаклини (дтхс, сон, замон, тасдиқ 
шакллари) олиб, кесим вазиятида келса, биринчиси бош келишик шаклини олиб, эга 
вазиятида келяпти. Демак, предикат ва кесим бир-бирини тақозо қилувчи, ўзаро 
диалектик алоқада бўлган тушунчалар бўлса ҳам, лекин улар бир ҳодисанинг икки 
қарама-қарши томони бўлганлиги сабабли доимо бир-бирига мувофиқ келавермайди. 
Кесимнииг морфологик шаклга кўра турлари 
Кесим вазиятидаги бўлак сннтактик ва морфологик шакл қарама-қаршилиги ва 
бирлигидан иборат. Юкорида таъкидланганидек, кесим синтактик шакли учун кўпроқ 
хосланган морфологик шакл феълдир. Колган морфологик шакллар кесим вазиятида 
келиши учун махсус кесимлик шаклларини — боғламаларни олиши керак бўлади. Шунга 
мувофиқ, кесимии икки гурухга бўлиш мумкин: 
1) бевоспта кесим вазияти учун хосланган морфологик шакллар — феъл кесимлар; 
2) билвосита кестш вазиятида келадиган морфологик шакллар — от кесимлар. 
Феъл кесимлар 
Феъл ва унинг функционал шаклларининг кесим синтактик шаклли вазиятида келиши 
феъл кесим ҳнсобланади. 
Феъл кесимининг характерли белгиси шуки, бевоспта кесимлик шаклларини олиб, эга 
билан сийтагматйк муносабатга киришади. Масалан, Хўроз қичқирди. 
Феъл кесимларнинг шаклий парадигматик муносабати 
Феъл кесимлар морфологик ва синтактик шаклининг ўзаро қарама-қаршилиги ва 
бирлигидан иборат. 
Феъл кесим вазиятидаги синтактик шаклнинг морфологик шакллар тизими феъл 
кесимлар шаклий парадигмаси, шаклий парадигма аъзоларннинг ўзаро муносабати эса
парадигматик муносабат саналадя. Парадигама аъзоларияи умумлаштирувчи шакли
синтактик шаклдир. 
Феъл кесимининг парадигмаси даражали хусусиятга эга. Дастлаб кесим ўрнидаги 
соф феъл, равишдош, сифатдош морфологик шакллари бир парадигмани ташкил қиладй. 
Ўз навбатида, бу парадигма аъзоларидан ҳар қайсиси ўз ичида яна парадигмани 
ҳосил қилади. Лекин кейияги парадигма учун катта парадигма аъзоси бярлаштирувчи 
шакл (инвариант) вазифасини ўтайди . Хусусан, соф феъл морфологик шакли асосидаги 
синтактик шакл қуйидаги парадигма аъзоларкни бирлаштирдда:
ижро майлидаги морфологик шакл
буйруқ-истак майлидаги морфологик шакл
шарт майлидаги морфологик шакл 
Шуниягдек, сифатдош морфологик шакли асосидаги сннтактик шакл ҳам, равишдош 
морфологнк шаклн асосндагя синтактнк шакл ҳам, ҳаракат номи морфологик шакли 
асосидаги синтактнк шакл ҳам яна ўз ичида алоҳида-алоҳида параднгмаларнн ҳосил 
қилади. 
Ҳар қайси параднгма аъзоларн муайян тнндагн гап шаклнга хослангаелигн туфайли. 
ҳар бир парадигма аъзоларига алоҳида-алоҳида тўхталншга тўғри келадя. 
1. Синтактик шаклнннг нжро майлндаги морфологик шакли мустақил содда 
гапнннг кесими вазиятида кѐладн. Кесям вазиятндаги бу синтактик шакл шахс-сон, 
замон морфологик шаклларига ҳам эга бўладн. Бундай морфологик шакллар, 
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

42 
бирннчидан, кесимни предикативлик шакли билан шакллантиради, нккинчндан, 
кеснмнннг эга бнлан синтагматик муносабатинн таъминлайдн. Масалан, Зайнаб 
акасининг елкасига янги тўн ташлаб, бошига янгигина тахтакачдан чиққан дўппи
кнйдирди. (С. Аҳмад) У ҳам Мирвалига қараб, аввалига танимади (С. Аҳмад) 
2. Сннтактяк шаклнннг буйруқ-исгак майлидагн морфологик шакли ҳам мустақнл 
содда гапнннг кеснми вазиятнда келадн ва содда гапнннг яфода мақсадига кўра 
алоҳида турини ҳосил қнлади. Масалан, Деҳқон бўлсанг, шудгор қил, мулла бўлсанг, 
такрор қил. (Мақол) 
3. Сннтактик шаклнннг шарт майлидагн морфологик шакли эргаш гапларнинг 
кесими, баъзан содда гапларнинг кеснми вазнятнда келадн.
Эргаш гаиларнинг кесими вазиятида келганда, бу морфологик шакл синтактик 
омонимия ва полисемияга асос бўлади: шарт, ўрин, пайт ва бошқа эргаш гапларнинг 
асоси бўлади. 
Содда гапларрнинг кесими вазиятида келганда, содда гапнинг алоҳида коммуникатив 
тури учун хосланади. Масалан, Самарқандга борсам, Улуғбек расадхонасини кўрсам. 
Сифатдош морфологик шакли аоосидаги синтактик шакл ҳам ўз ичида 
парадигмани ҳосил қилади ва ҳар қайси парадигма аъзоси гапнинг маълум тури учун 
хосланади. Масалан: 
-ганда 
-ганидан 
-ганига 
-гани учуп 
 
-гани сабабли 
-гани туфайли 
Синтактик шаклнинг бундай морфологик шакл парадигмаси аъзолари эргаш гапнинг 
кесиими вазиятида келади. Биринчи аъзоси пайт эргаш гапнинг, қолганлари эса 
сабаб эргаш гапнинг кесими вазиятида келади. 
Равишдош морфологик шакли қуйидаги парадигма аъзоларидан иборат бўлади: 
-гуича 
-1и1б 
Бу парадигма аъзоларидан биринчиси пайт эргаш гапнинг кесими вазияти учун 
хосланган. Иккинчи парадигма аъзоси эса кўп маъноли бўлиб, бир неча эргаш 
гапларнинг (сабаб, пайт ва бошқалар) кесими вазиятида келиши мумкин. 
Кўриниб турибдики, кесим вазиятидаги синтактик шакл ўзаро даражали 
муносабатда бўлган бир неча морфологик шакллар тнзимини ўз ичига олади. 
Феъл кесимларнииг мазмуний парадигматик муносабати 
Феъл кесимлар мазмуни бўлган предикатлар ҳам морфологик ва синтактик маънонинг 
ўзаро қарама-қаршилиги ва бирлигидан ташкил топган нисбий бир бутунликдир. 
Феъл кесимнинг мазмунини феъл предикатлар этадя. Феъл предикат нисбий 
бутунлик — синтактик маъно сифатида қуйидаги морфологик маънолар дан ташкил