Умуртқалилар зоологияси фанининг предмети, ўрганаѐтган объекти ва вазифалари

Сут эмизувчиларнинг тузилиши 
Гавдасининг шакли. Сут эмизувчиларнинг ўлчами ҳам, ташқи 
қиѐфаси ҳам хилма-хил бўлади. Ҳозирги замонда яшаѐтган сут эмизувчилар 
ичида энг кичиги ҳашоратхўрлардан оқ тиш митти ерқазир (Suncus truscus) 
бўлиб, бўйи 3.8-4.5 см, массаси 1.2-1.7 г келади. Энг катта қуруқликда 
яшовчи сут эмизувчи эса африка фили (Loxodon africanus) бўлиб, баландлиги 
3.5 м, массаси 4-5 т га етади, сувда яшовчи сут эмизувчилардан кўк кит 
(Balaenoptera musculus)нинг узунлиги 33 м, массаси 150 т атрофида бўлади. 
Сут эмизувчиларнинг гавдаси ҳамма амниоталардаги сингари бош, бўйин, 
тана ва дум қисмларига бўлинади. Бу қисмларнинг шакли ва бир-бирига 
нисбати ҳар хил бўлади ва бу уларнинг яшаш шароитига, ҳаракатига, овқат 
тутишига, душманларидан ўзини ҳимоя қилишига мослашганини кўрсатади. 
Ҳар хил туркумларнинг вакиллари бир хил ѐки ўхшаш шароитларда 
яшаганлиги туфайли гавда шакли ўхшаб кетади (145-расм). Ҳайвонларнинг 
бундай гуруҳ турларини «ҳаѐт шакллари» ѐки экологик типлар деб аталади. 

---

Ҳаѐтининг кўп қисми сувда ўтадиган даррандаларнинг (ўрдакбурун, 
вихухол, бобр, нутрия, қундуз) жун қатлами сувда ҳўл бўлмайди, бўйни 
калтаради, бармоқлари орасида сузгич парда ривожланади, думи маълум 
даражада ялпоқланади. Курак оѐқлилар, сирен ва айниқса китсимонларда 
урчуқсимон гавда ҳосил бўлади, оѐқлари куракка айланади. Туѐқли 
даррандаларнинг оѐқлари узун ва хушбичим, танаси зич, бўйни узун ва 
ҳаракатчан. Товушқонлар ва кемирувчилар ҳам гавда шаклига кўра шуларга 
ўхшаш. Очиқ жойда яшовчи кенгурулар, африка сакровчилари 
(ҳашоратхўрлар 
туркумидан), 
қўшоѐқлар, 
қумсичқонлар, 
африка 
узуноѐқларида кейинги оѐқлари олдинги оѐқларига нисбатан узун ва кучли 
ривожланган бўлиб, сакраб югуришга мослашган, узун думлари мувозанат 
сақлайди. Ерни ковлаб, ер тагида фаоляит кўрсатувчи (юмронқозиқ, суғур, 
дала сичқонлари)ларнинг гавдаси қайроқсимон шаклда бўлади, оѐқлари ва 
думи калтаради. Ер остида яшовчиларида олдинги оѐқнинг бармоқлари 
кучаяди (кротлар). 
Дарахтда ўрмалаб юрувчи турларини оѐқлари калта, лекин оѐқлари 
кучли ва ўткир тирноқли, думи узун ва сербар жунли бўлади. Кўпчилик 
маймунларнинг узун тутқич оѐқлари дарахтда ўрмалаш ва баъзи маймун ва 
яшчерлар дарахт шохларини ушлашда гажак думларидан фойдаланади. 
Учарлар, жун қанотларнинг танаси ѐнидаги тери бурмаси секин пасга қараб 
учишини таъминлайди. Қўлқанотлар эса ҳавода қушлар сингари учиб юради.