Умуртқалилар зоологияси фанининг предмети, ўрганаѐтган объекти ва вазифалари

Ҳид безлари шаклан ўзгарган тер безидан ѐки ѐғ безидан ѐки ҳар 
иккала без комбинациясидан ҳосил бўлади. Бундай безлар сусарларда ва 
америка скунсларида яхши ривожланган. Ҳид безлари жуда қуланса секрет 
ажратади, бу секрет бир томондан, ҳайвоннинг ўз-ўзини ҳимоя этиши учун 
хизмат қилса (америка скунслари, биздаги сассиқкўзанлар), иккинчи 
томондан, ҳар хил жинслар бир-бирини ахтариб топиши учун ѐрдам беради: 
эркак кабаргаларда қориндаги махсус қопчада, вихухоль ва бобрларда дум 
остида бўладиган мускус безлар, кўпгина кавш қайтарувчилар (буғу, қўй, 
кийиклар)нинг ѐш халтачалари ва туѐқ безларида ҳид қолдириб, бир тур 
индивидларни ахтариб топишга ѐрдам беради.
Сут безлари ҳамма сутэмизувчиларнинг урғочиларида тер безининг 
ўзгаришидан ҳосил бўлади. Бир йўллиларни (ўрдакбурун ва ехидна) сут бези 
найга ўхшаб тузилган ва гуруҳ бўлиб жойлашган. Ўрдакбуруннинг қорнида, 
ехиднанинг чотида халтачада жойлашади. Эмчаклари бўлмайди ва сут 
безининг чиқариш йўли қориндаги майдончага ѐки халтачага очилади. 
Болалари бу ерлардан сутни ялаб олади. Қолган даррандаларда сут безлари 
анча мураккаб тузилган, узум бошига ўхшаш шаклга эга ва чиқариш йўллари 
эмчакларга очилади. Эмчак баъзи бир турларида икки қатор бўлиб, 
кўкрагидан то чотигача жойлашади (ҳашоратхўрлар, йиртқичлар, 
кемирувчилар), бошқаларининг фақат кўкрагидаги жуфти сақаланди 
(маймунлар, кўршапалаклар) ѐки фақат чотида сақланади. Кўпчилик 
туѐқлиларнинг ўнг ва чап сут безлари чотида қўшилиб елин ҳосил қилади, 
иккита ѐки тўртта эмчаги бўлади. Эмчакнинг сони 2 тадан 12 жуфтгача 
бўлади ва тахминан туғилган болаларининг сонига мос келади. 
Шундай қилиб сутэмизувчиларнинг тери қоплами жуда кўп 
вазифаларни бажаради. Тери безларининг секретлари терини юпқа парда 
каби қоплаб олиб, унинг эластиклигини таъминлайди, ҳўлланишдан ва 
инфекция киришидан сақлайди; секретларнинг ўткир ҳиди тур ичидаги 
муносабатларда муҳим рол ўйнайди. Эпидермиснинг шох қавати терини 
механик шикастланишлардан ҳимоя қилади, сув йўқолишини камайтиради. 
Жун қоплами ва тери ости ѐғ клетчаткаси иссиқлик йўқотишни камайтиради, 
тана ҳароратини доимий бўлишини ушлаб туради. Бундан ташқари, тери ости 

---

ѐғ клетчаткаси заҳираси энергия резерви бўлиб хизмат қилади. Тер 
безларининг фаолияти терини сув-туз алмашинувида ва терморегуляцияда 
иштирокини аниқлайди. Сувда яшовчи сут эмизувчиларнинг тери ва жун 
қоплами уларнинг гавдасини гидродинамик сифатини оширади.