72
IV-BO‘LIM. ISH YURITISH
20- MAVZU: O‘ZBEK MUNSHAOTI TARIXI. TARIXIY HUJJAT
TURLARI
REJA:
1.
Munshaot haqida tushuncha.
2.
O‘zbek munshaotining tarixiy bosqichlari.
3.
Tarixiy hujjat haqida ma’lumot.
4.
Hozirgi o‘zbek ish yiritishining rivojlanishi.
Tayanch so‘z va iboralar: m
unshaot, tarixiy bosqich, vasiqa,
vasiyatnoma, farmon, yorliq, shartnoma, tilxat, so‘g’d hujjatlari.
Juda qadim davlardan boshlab davlat va jamiyatni madaniy ko‘rinishda
boshqarish yo‘lga qo‘yilgan. Bu kabi boshqaruv esa o‘zining maxsus usuliga ega
bo‘lib, u turli ish qog’ozlari va ma’muriy meyorlarga asoslangan. Jamiyatni bu
kabi boshqarish jarayoni ish yuritish deb ataladi. Hozir kunda ham jamiyatni
tartibli boshqarish uchun maxsus qonunlar, yo‘riqnomalar, tartib- qoidalar,
nizomlar ishlab chiqilgan. Ana shunday hujjatlarni tayyorlash va ularning
bajarilishini nazorat qiluchilarni ish yurituvchilar deb atalanadi. Qadimda ularni
bitikchi, yozuvchi, mirzo, nozim, munshiy, kotib deb atashgan.
“Munshaot” so‘zi arabcha so‘z bo‘lib, insho so‘zining ko‘pligini ifodalaydi
hamda “yozuvchi”, “qayd qiluvchi”, “bayon qiluvchi” kabi ma’nolarni anglatadi.
Munshaot deganda, biror davlatning rasmiy tili asosida davlat va jamiyat
ishlarini tashkillash va olib borish, boshqarish tushuniladi. Davlat, jamoat, va
nodavlat tashkilotlarida maxsus kishikar bo‘lib, ular ish yurituvchi vazifasini
bajaradilar. Hokimiyatlarda konselyariya xodimlari, boshqa joylarda bevosita ish
yurituvchilar, yana boshqa tashkilotlarda esa kadrlar bo‘limi rasmiy xatlar bilan
ishlaydilar.
O‘zbek munshaoti tarixi ilk o‘zbek davlatchilik davriga borib taqaladi.
Eramizdan avvalgi 3 ming yillikdayoq ajdodlarimiz ihson va tabiiyat o‘rtasidagi
o‘zaro mutanosiblikni bilganlar va tabiiyatni avaylash maqsadida turli tartib-
qoidalar ishlab chiqqanlar. Shunga ko‘ra ular o‘z hayotlarini tashkil etganlar.
Ularning ko‘pchiligi yozilmagan qonun ko‘rinishida bugungi kungacha yetib
kelgan. Bular odob-axloq kodeksidir.
O‘zbek munshaoti tarixida “Avesto” muqaddas kitobi ham muhim o‘rin
egallaydi. Unda turli rasmiy-diniy boshqaruv me’yorlari, tartib qoidalar, nizomlar
bayon qilingan va o‘sha davrda ajdodlarimiz jamiyatni ana shu manbaa asosida
boshqarishgan. Masalan, Yaxshi hokimlar hokimlik qilsin, (yomon hokimlar
hokimlik qilmasin) Ular ezgulik ta’limoti va sadoqatni amalda namoyon qiladilar.
Bu ta’limot kishilar va ularning avlodlariga farovonlik olib keladi.
Bizgacha yetib kelgan sug`d tilidagi tilxat, vasiyat, shartnoma, rasmiy xat
kabi o`nlab hujjatlar Camarqand, Farg`ona, Toshkent hokimliklaridagi ish yuritish
haqida ma’lumot beradi.
Eramizning boshlarida Osiyo qit’asining kattada qismida markazlashgan
ulkan Turk hoqonligi tashkil topgan va u arab bosqiniga qadar yashagan. Bizga
undagi turli rasmiy qog’ozlar, tilxatlar, vasiyatlar yetib kelgan. Turkiy
74
Qo`qon xonliklari misolida yaqqol ko`rish mumkin. Bugungi kunda ham
Xudayorxon o`rdasidagi O`lkani o`rganish muzeyida o`nlab tarixiy hujjatlar
saqlanadi.
O‘zbek tilining rasmiy–idoraviy til sifatida qo‘llanishi qoraxoniylar
hukmdorligi davrida boshlandi. X-asrdan so‘ng o‘zbek xonlari va amirlari
saroylarida yozilgan turli xil hujjatlar o‘ziga xos mazmuni, muayyan tartibi va
nutqiy qolipi bilan ajralib turadi. Bu davrda o‘zbek tilining rasmiy-idoraviy
imkoniyati kuchaydi. Rasmiy doiralarda nutq madaniyatiga alohida e’tibor
berilgan. Lekin, mamlakatimizga ruslar bostirib kelishgach, o‘zbek ish yuritish
tizimining o`sishi to`xtatildi. Bu esa o‘zbek tilining rasmiy til sifatidagi
imkoniyatlarini pasaytirdi. Lekin 1989-yil o‘zbek tiliga davlat tili maqomi
berilgach, o‘zbek tili yana rasmiy ish yuritishda o‘z mavqeini egalladi.
Mustaqillik yillarida esa uning maqomi mustahkamlandi. Hozirda Oliy yig’ilish
huzuridagi maxsus kommisiya davlat tashkilotlarida davlat tilida ish yuritishni
doimiy ravishda nazorat qilib boradi. Arxivlar boshqarmasi huzuridagi
mutaxassislar esa ish yuritishning talablari bilan hujjatlarga zarur o‘zgartitishlar
kiritib, yangi turdagi hujjatlar shaklini tayyorlashmoqda.
Do'stlaringiz bilan baham: