Davlat tilida ish yuritish

17-MAVZU: ATAMALARNING MA’NOVIY- VAZIFASIY 
XUSUSIYATLARI 
REJA: 
1.
 
Atamalar haqida ma’lumot. 
2.
 
Atama turlari. 
3.
 
Atamalarning xususiyatlari. 
4.
 
Atamalarni qo‘llashdagi ba’zi kamchiliklar. 
   
 
Tayanch  so‘z  va  ibоralar
:  qo‘llanishi  cheklangan  leksika,  atama,  kasb-
hunarga оid sо`zlar, emоtsiоnallik, sinоnimlik, baynalmilal, eskirgan, tariхiy. 
 
 
Tildagi so‘zlarning qo‘llanish darajasi shu til egalari doirasida bir xil emas. 
Ba’zi  so‘zlardan  omma  birdek  foydalanilsa,  ba’zi  so’zlar  ma’lum  hududda 
yashovchi  yoki  ma’lum  kasb-hunar  bilan  shug’ullanuvchu  kishilar  nutqida 
ishlatiladi. Shu jihatdan o‘zbek tili leksikasi ikki katta qatlamga bo‘linadi: 
1.
 
Qo‘llanish doirasi cheklangan leksika. 
2.
 
Umumiste’moldagi leksika. 
Qo‘llanish  doirasi  cheklangan  leksika  ham  o‘z  navbatida  dialektal  leksika, 
terminonolik leksikalar va jargon, argolarga bo‘linadi. 

---

 
62 
Har  bir  fan,  texnika  sohasi  va    kasb-hunarning  o‘ziga  xos  atamalar  va 
so‘zlari  mavjud.  Bunday  maxsus  leksika  terminlar  yoki  atamalar  deyiladi.     
Atamalar  aniq  bir  sohaga  oid  tushunchalarni  anglatsa-da,  ular  xalq  tiliga  o‘tib, 
оmmalashib  ketgan  va  hamma  uchun  tushunarli  bоlib  qоlgan  bo`lishi  mumkin. 
Masalan,  botanikaga  oid 
bug’doy,  paxta,  o‘rik,  g’o‘za,  uzum,  nok
  kabi  so‘zlar. 
Lekin  shunday  atamalar  ham  borki,  ular  faqat  tor  doiradagina  ishlatiladi.  Ularni 
boshqa kishilar tushunishmaydi. Masalan, adabiyotshunoslikka oid bo‘lgan 
syujet, 
ekspozitsiya,  voqealar  rivoji,  shakl  va  mazmun,  vazn,  aruz,  barmoq  vazni
    kabi,  
tibbiyotga oid bo‘lgan, 
aseptika, antiseptika, infuziologiya, transfuziologiya, rezus 
faktor
  va  boshqa,  fizika  oid  bo‘lgan 
oksidlangan,  indikator,  akustika
    kabi 
atamalarni tor doiradagi kishilargina tushunishadi.   
Atamalar  yangi  kasb,  hunar,  texnika  vositasi,  ilm  sohasi  paydo  bo‘lishi 
bilan  yaratiladi.  Ammo  umumiste’moldagi  so‘zlar  ham  ma’lum  sohaga  oid 
tushunchani  ifodalab  atamaga  aylanishi  mumkin.  Bunday  hollarda  u  so‘z 
dastlabki  ma’nosi  bilan  keng  iste’moldagi  leksikaga,  maxsus  ma’nosi  bilan  esa 
atamaga  oid  bo‘ladi.  Masalan,   
Tovushlarning  yozuvdagi  ifodasi  harf  deyiladi
. 
Ichkaridan Akramning tovushi eshitildi.
  
Birinchi  gapdagi  tovush  so‘zi  tilshunoslikka  oid  atama  bo‘lib,  atama 
ma’nosida kelyapti. Ikkinchi gapda esa umumiste’moldagi  so‘z bo‘lib kelmoqda. 
Uning  atamalik  xususiyati  yo‘q.  Demak,  leksikamizdagi  ba’zi  so‘zlar 
umumiste’molda  ham,  atamachilikda  ham  ishlatilishi  mumkin  ekan.  Masalan, 
tilshunoslikka  oid 
tovush,  fe’l,  ot,  son,  hol,  gap
  kabi  atamalar,  anatomiyaga  oid 
bosh,  qo‘l,  oyoq,    yurak,  ko‘z,  oshqozon
  kabi  atamalar  asosiy  ma’nolari  bilan 
umumiste’molda ham ishlatilishi mumkin.  
Atamalrni  qaysi sohaga oidligiga qarab ikki turga ajratiladi. 
1.
 
Ilmiy atamalar. Bu turga ilm-fan va texnikaga oid atamalar kiradi. Masalan, 
A. Adabiyotshunoslikkka doir terminlar: 
sifatlash, vazn, o‘xshatish, roman, qissa, 
g’azal,  hikoya,  ocherk,  ballada,  syujet,  lirika,  epik  tur,  drama,  komediya,  tuyuq, 
ruboiy.
  B.  Tarix  faniga  oid  atamalar: 
jamiyat,  urug’,  qabila,  millat,  davlat, 
hukumronlik,  feodal,  kapital,  quldorlik,  qo‘zg’olon 
  kabi.  D.  Tibbiyotga  oid 
terminlar