II- BO‘LIM. NUTQIY FAOLIYAT TURLARI
6-MAVZU: NUTQIY MUOMALA SHAKLLARI
REJA
:
1. Nutqiy muomala haqida tushuncha.
2. Nutqiy muomala bosqichlari.
3. Nutqiy muomala shakllari
4. Nutqiy muomala va ularning leksik-uslubiy xususiyatlari.
5. Nutqiy muomala jarayonida nutq uslublaridan foydalanish.
Tayanch so‘z va iboralar:
muomala shakllari, til birligi, so‘z-gap, kirish
so‘z, muomala turlari.
Dastlabki qarashda nutqiy muomala oddiy jarayondek ko‘rinadi. Ammo u
juda murakkab jarayon bo‘lib, maqsadni amalga oshirish uchun kishidan ko‘plab
bilim va ko‘nikmalarni, nutqiy madaniyatni talab qiladi. Chunki, nutqiy muomala
inson faoliyatining asosiy qismidir. Biz nutqiy faoliyatsiz taraqqiyotga erisha
olmaymiz. U bizni tashqi olam bilan bog’lab turadigan eng qulay vositadir.
Nutqiy muomala deganda, insonning tashqi borliq bilan munosatga
kirishish jarayoni tushuniladi. Bunda odam turli yo‘llar bilan o‘z fikri,
tushunchasi, dunyoqarashini ifoda etadi. Yoki aksincha, eshitish, his etish, sezish
bilan ham muomalaga kirishish mumkin. Shunga ko‘ra, insonning nutqiy
muomala faoliyatini uch ko‘rinishga bo‘lish mumkin. Bular – so‘zlash, mutolaa
va eshitish jarayonlaridir.
So‘zlash deyilganda, nutq tovishlari orqali so‘zlovchining ma’lumot va
maslahat berishi, buyurishi va so‘rashi, izhor etishi yoki tasdiqlashi mumkin
bo`lgan nutqiy muomala jarayoni tushuniladi. Bunda so‘zlovchining bilimi,
25
madaniyati, axloqi, odobi, maqsadi yuzaga chiqadi. Snuning uchun barcha
davrlarda nutqiy muomalaga alohida e’tibor berilgan.
Hatto, maxsus notiqlik maktablari bo‘lganki, unda notiqlik san’ati bilan
uzviy holda nutqiy muomala o‘rgatilgan. Masalan, Turonzamin xalqlarining
mushtarak yozama yodgorligi hisonlanadigan “Avesto”da ezgu fikr, ezgu so‘z va
ezgu amal haqida alohida boblar mavjud. Ya’ni, ezgu fikr, ezgu so‘z va ezgu amal
sohibiga zarimaya(lazzatli, xushboy, g’oyat yoqimli, jannat ne’mati) moyi
berilishi uqdiriladi. Shuningdek, qadimgi Shumerlarda, qadimgi Misrda,
Yunonistonda va nihoyat Rimda ana shunday maktablar mavjud bo‘lgan.
Qadimgi Turkistonda “Avesto”dan oldin ham, undan keyin ham barcha
zamonlarda nutqiy muomalaga alohida e’tibor berilgan. Buning uchun har bir
bola chaqaloqligidan boshlab chiroyli so‘zlashga o‘rgatilgan.
Nutqiy muomalaning so‘zlashuv turi faqat og’zaki ko‘rinishda bo‘lib, unda
ko`pincha til vositalaridan erkin foydalaniladi. Til birliklari aytilmoqchi bo‘lgan
fikrga mos holda avtomatik tarzda tanlanadi. Bunda tez-tez til normalari
buzilishiga yo‘l qo‘yiladi. Ammo so`zlashish jarayonida chiroyli, aniq, lo`nda va
xushaxloqlik bilan so`zlanilsa, nutqiy nuomala go`zallashadi. Suhbatimiz
barchaga manzur bo`ladi.Qadimdan nutqiy muomalaning bu turiga alodida e’tibor
berilgan. Masalan,
Til arslon misli yotar qafasda.
Bexabar boshini u yer nafasda.
…So`zingni tiyib yur, boshing yormasin.
Tilingni tiyib tur, tishing sinmasin.(Yusuf Xos Hojib)
Mutolaa ham nutqiy muomalaning tarkibiy qismi hisoblanib, faqat yozma
nutq namunalari orqali amalga oshiriladi. Demak, bunda adabiy til normalariga
qat’iy amal qilinishi, grammatik talablar buzilmasligi, imlo qoidalariga rioya
qilinishi kerak bo‘ladi.
Nutqiy muomalaning tarkibiy qismi bo‘lgan eshitish jarayoni so‘zlashuv va
mutolaa qilish bilan bog’liqdir. Ya’ni, so‘zlanayotgan yoki mutolaa qilinayotgan
nutq namunasinigina eshitish mumkin. Eshitish malakasi qancha yaxshi
shakllansa, tashqi olam bilan muloqotga kirishish shuncha oson kechadi. Agar
o`qilayotgan yoki so`zlanayotgan nutqqa diqqat qilinmasa, undan hosil bo`ladigan
natija ham salbiy bo`ladi. Har qanday narsani emas, kerakli ma’lumotni eshitish
nutq madaniyatining asosiy qoidalaridandir.
Umuman olganda, nutqiy muomalaning har uchala ko‘rinishi alohida holda
ham, aralash holda ham kelishi, qo‘llanishi mumkin. Xulosa qilib shuni aytish
mumkinki, nutqiy muomala inson faoliyatining asosiy qismidir.
Nutqiy muomalaning so‘zlashish shaklida asosan dialogdan foydalaniladi.
(Bundan tashqari polilog, monolog shakli ham ishlatiladi.)Dialoglar esa
mazmuniga ko‘ra turli tarzda bo‘lishi mumkin. Masalan, savol-javob, taklif-istak,
fikr-mulohaza, so`rov-rad etish, aralash va hakazo.
Dialogning savol-javob tarzidagi nutqiy nuomalani ko‘rib chiqadigan
bo‘lsak. Bu faoliyatni ham shartli ravishda ikki bosqichga bo‘lish mumkin:
I. So‘zlovchi bosqichi. Bu bosqich ham o‘z navbatida bir necha darajalarga
bo‘linadi:
26
A.Tanlash bosqichi. Bu bosqichda so‘zlovchi kim bilan, qachon, qay
mavzuda, qanday so‘zlashishni tanlaydi. Zarur til birliklarini, iboralarni,
sitatalarni ajratib oladi. Shuningdek, aksar hollarda suhbatdoshni ham tanlaydi.
Bu esa so`zlovchining psixologik holati, kayfiyati, yoshi, jinsi, kasbi, maqsadiga
ham bog`liq.
B. Salomlashuv va tanishuv bosqichi. Bu bosqichda so‘zlovchi
suhbatdoshiga yaqinlashib salomlashadi, asosiy mashg’uloti (maqsadi, yo‘li,
ishi)dan chalg’itgani uchun kechirim so‘raydi hamda o‘zini tanishtiradi. Bu
muomalaning eng nozik joyi bo‘lib, so‘zlovchi har qanday holda ham o‘zini
madaniyatli tutishi, odob bilan zo‘zlashi nihoyatda muhimdir.
V. Maqsad- muddao bosqichi. Tinglovchi bilan muomalaga kirishilgach,
unga maqsadni aniq, qisqa, lo‘nda tushuntiriladi. So‘zlayotganda ortiqcha
harakatlar qilmaslik, odob doirasidan chiqmaslik va tinglovchiga juda yaqin
kelmaslik maqsadga muvofiqdir.
E. Xayirlashuv bosqichi. Bu bosqichda suhbat natijasi muhim o`rin tutadi.
Agar tomonlar maqsadga erishgan bo`lsalar, yoki ayni payt suhbatning mavridi
bo`lmasa, tomonlar xayrlashadilar. Bunda har ikki tomon ham deyarli faol
qatnashadi. Avval so‘zlovchi o‘z gapini tugatadi va xayrlashib suhbatdan chiqadi.
Xayrlashuv ham qisqa. Bir-ikki so‘zdan iborat bo‘lishi muhimdir.
II. Tinglovchi bosqichi. Bu bosqich ham o‘z navbatida ikkiga bo‘linadi:
A. Tinglash bosqichi. Agar so‘zlovchiga vaqt ajrata olsa, u bilan
so‘zlashishga kirishadi. So‘zlovchining so‘zi bo‘linmasdan, oxirigacha diqqat
bilan eshitiladi. Agar so‘zlash jarayoni cho‘ziladigan bo‘lsa, uzr so‘rab maqsadni
aniqroq va qisqaroq bayon qilish so‘raladi.
B. Javob bosqichi. So‘zlovchining maqsadidan kelib chiqib javob qilinadi.
Yuqorida nutqiy muomalaning rasmiy-idoraviy yoki notanish joydagi
shaklini tashkillash ko‘rib chiqildi. Unda iloji boricha “kechirasiz”, “iltimos”,
“vaqtinigizni olsam bo‘ladimi?” “aytingchi”, “minnatdorman”, “rahmat”,
“salomat bo‘ling” kabi so‘z va birikmalardan ko‘proq foydalaniladi.
Nutqiy muomalaning bundan tashqari murojaat, istak, bildirish, mulohaza,
minnatdorchilik, xayrlashuv kabi shakllari ham mavjud bo‘lib, ular ham hayotda
ko‘p ishlatiladi. Biz ko‘pincha nutqiy muomalaning bu shakllari qisqa davom
etishini sababli ko‘p ham e’tibor beravermaymiz. Aslida maqsad qay darajada
amalga oshishi nutqiy muomalaning qanday, qay tarzda, kim bilan o‘tishiga
bog’liqdir.
Nutq muomalada oddiy so‘zlar, sodda gaplar, intonatsiya, bir ma’noli
so‘zlar, iboralardan foydalanish muhim ahamiyat kasb etadi. Buning uchun
so‘zlovchining bilim doirasi keng bo‘lishi va tilni mukammal bilishi talab etiladi.
Chunki, nutq yakka shaxsning ijodi hisoblanadi. Uning madaniyati ham
shaxning til imkoniyatlarini qanchalik o‘zlashtirganligi, undan qanchalik
foydalanishiga bog’liq. Ulardan nutq sharoitiga mos ravishda mohirona
foydalanish nutq madaniyatining eng birinchi talabidir. O‘rinsiz aytilgan har bir
so‘z yoki qilingan harakat suhbat natijasiga salbiy ta’sir ko‘rsatishi tabiiy hol.
27
Shuningdek, imo-ishora, muhit, xatti-harakatlar ham nutqiy muomalada
katta o`rin tutadi. Nutqiy jarayonda ulardan noo`rin foydalanish madaniyatsizlik,
suhbatdoshni mensimaslik kabi salbiy holat deb qabul qilinadi.
Nutq muomala suhbatning maqsad va kim bilan bo‘lishiga qarab turli nutq
usliblarida bo‘lishi
mumkin. Ko‘pincha, so‘zlashuv uslibining asosiy
xususiyatidan foydalaniladi. Lekin, badiiy, ilmiy, rasmiy, aralash usliblarda ham
tashkillanishi mumkin.
Demak, nutqiy muomalada so‘zlovchi o‘z fikrini qisqa va batafsil ifodalab
tinglovchiga yetkazishi ham o‘ziga xos san’atdir.
Do'stlaringiz bilan baham: |