147
o‘rinda berilgan shakl esa so‘zlashuv uslubiga xos. Ammo har uchala ko‘rinishda
ham bir
xil fikr, ya’ni kollejning markazdan uzoqda ekanligi ifodalanmoqda.
Buyruq shaklidagi fikr ifodasi uchun ba’zan, rasmiy-idoraviy uslubdagi
majhullik nisbati, uchinchi shaxs, buyruq fe’llari ham qo‘llanishi mumkin:
Ishga
qabul qilinsin.
Ishdan bo‘shatilsin. Qarorning bajarilishi rais zimmasiga
yuklatilsin.
So‘zlashuv uslubida esa, buyruqni kuchaytirish, do‘q-po‘pisa ma’nosini
ifodalash maqsadida kesim gapning boshiga ko‘chirilishi ham mumkin: O
ling
matohingizni! Yig’ishtir ermagingni!
Ba’zan badiiy uslubda, ba’zan esa so‘zlashuv uslubida darak mazmundagi
fikrni ifodalash uchun so‘roq gaplardan ham foydalaniladi:
Buni kim ham
bilmaydi?(
Buni hamma biladi) Bunday gaplar javob talab qilmaydi, Chunki
javobi o‘zida bo‘ladi.
Bunday gaplar badiiy uslubda qo‘shiq, maqol, topishmoq tarkibida ko‘p
uchraydi:
So‘z aytganda bilib aytmaysanmi?
Naql-maqol qo‘shib aytmaysanmi?
Maqoldagi asosiy fikrni saqlagan holda darak gapga aylantirilsa,
quyidagicha ko‘rinishda bo‘ladi:
So‘z aytganda bilib ayt,
Naql-maqol qo‘shib ayt.
Xulosa qilib shuni aytish mumkinki, fikr ifodasi uchun uning maqsadga
ko‘ra darak, so‘roq, buyruq yoki istak ekanligini bilish zarur. Shunda
kelib chiqib,
unda qo‘llanadigan til birliklari tanlanadi. Nutq tegishli uslub shakliga kiradi.
Ammo bulardan tashqari fikr ifodasi vaqtida so‘zlovchi yoki yozuvchi so‘zlarning
lug’aviy ma’nosiga e’tibor berishi kerak. Agar bu hol buzilsa, nutqida mantiqiylik
buziladi.
Masalan, “Qalb sadosi” gazetasining 2007 yil № 21(114) noyabr sonining
birinchi sahifasida “O‘zbekiston Xalq shoiri Anvar Obidjon 60 yoshda” degan
yozuv, uning ostida quyidagi she’r berilgan:
“Xassos yozuvchisiz, ham shoiri zamon,
Qo‘ydingiz nasru nazm ko‘shkiga arkon,
Rutbangiz ulugdir, shon-martabangiz
Bolalar shoiri deb atalmish unvon.
Tavalludingiz qutlug’ Anvar Obidjon!
Gulmat, Kulkul Afandi Polosoniysiz,
Hajviyotu qo‘shiqda ham purlisoniysiz,
Ijod bag’rida havvosu ummoniysiz,
Muhabbat madhida
duru maoniysiz,
Oltmish yoshingiz qutlug’ Anvar Obidjon!”
Mazkur parchadagi “purlisoniysiz” so‘zining o‘zagi “pur” (ko‘p, mo‘l)
hamda lison(til) so‘zlaridan iborat bo‘lib, ular qo‘shilib yangi ma’no kasb etishi
lozim edi. Yangi ma’no esa sevimli shoirning fazilatlaridan biri bo‘lishi kerak.
Chunki, she’rning asosiy yo‘nalishi ta’rif-tavsifda ekanligi shundan dalolat beradi.
Ammo bu yerda ko‘ptilliysiz degan yuzaki ma’no chiqib she’rning asl ma’nosiga
148
ziyon bermoqda. Agar shu o‘ringa qo‘shtirnoq qo‘yilsa, so‘z ko‘chma ma’noga
o‘tadi.
She’rning sakkizinchi qatoridagi “havvosu ummoniysiz” so‘zi ham
noto‘g’ri qo‘llangan. Oqibatda
fikr ifodasi noaniq, mantiqsiz chiqqan.
Bundan tasqari,fikrni asoslashda iqtibos(sitata), maqol va hikmatlardan
foydalanish katta ahamiyat kasb etadi. Fikrimiz isboti ushun quyidagi rivoyatga
e’tibor qilaylik:
Aytishlaricha, xonliklardan birida ustamon o‘g’ri, yirik jinoyatchi qo‘lga
olinibdi. Uni dorga osish orqali o‘limga hukm qilishibdi. Hukm ijro etiladigan
kun poytaxt aholisi O‘rda maydoniga yig’ilibdi. Hamma hukm ijrosini intizorlik
bilan kutmoqda. Tegishli tadbirlar ko‘rilgan. Jallod arqonini tekshirmoqda.
Jinoyatchini olib kelishibdi va o‘lim oldidan aybiga iqrorligini so‘rashibdi.
“Iqrorman,” deb javob qilibdi. So‘ngra ibodatga ruxsat berishibdi. Mahkum ikki
rakat namoz o‘qibdi. So‘ngra, oxirgi istagingni ayt, deyishibdi.
– Agar imkon bo‘lsa, meni xonimizning dargohlarida bir kosa suv bilan
mehmon qilishsa, – debdi maxbus.
O‘lim oldida turgan odamning so‘nggi tilagi bajarilishi kerak. Shuning
uchun xon suv berishlarini buyuribdi. Maxbusga xon nomidan bir kosa suv
tutishibdi. U esa suvni oxirigacha sipqoribdi. So‘ng xonga murojaat qilibdi:
– Ey, qiblai olam, o‘zingizning muruvvatingiz bilan meni mehmon qildingiz.
Endi men sizning mehmoningizman. Mehmon atoiy xudo deydilar. Shuning uchun
uning gunohidan o‘tilur. Bu xalqning azaliy odati. Men dargohingizda bir
mehmonman, shuning uchun gunohimdan o‘ting.
Xaloyiq maxbusning topqirligi va ustamonligidan lol qolibdi. Xon ham
hayron.
O‘rtaga sukunat tushibdi. Xon mulohazali kishi ekan. “–Agar buni
o‘ldirtirib yuborsam, mehmonini ostirib yubordi degan gap chiqadi. Obro‘yimga
putup yetadi. Agar shu gapi uchun qo‘yib yuborsam, mening nomimga dog’
tushmaydi,”– degan mulohazaga boribdi va o‘limni bekor qilibdi.
Maxbus o‘z fikrini ifodalashda xalq hikmatlaridan unumli foydalanish
natijasida o‘limdan qutilib qoldi. Shu o‘rinda mazkur rivoyat mazvu uchun sitata
vazifasini ham o‘taydi.
Do'stlaringiz bilan baham: