38-MAVZU: MATN TAHRIRI
Maqsad
: Matn tahriri nimalarni o‘z ichiga olishi haqida tushuncha berish.
Matn tahririda til vositalariga e’tibor berish ko‘nikmasini shakllantirish.
REJA:
1.
Matn qismlari haqida tushuncha.
2.
Uslubiy jihatdan ta’sirchan vositalarni kiritish.
3.
Ortiqcha so‘zlarni chiqarish, takrorlarni va gaplarni o‘zgartirish.
4.
Fikrning boyligini ta’minlash.
Tayanch so‘z va iboralar:
matn, tahrir, xatboshi, abzats, so‘z, gap,
mikromatn, makromatn, mazmun, g’oya, mavzu, uslub, ta’sirchan vositalar,
tasviriy vositalar, bog’lovchi.
Matn o‘z tuzilishgiga ko‘ra mikromatn, makromatn va abzatslardan tasgkil
topadi.
Har qandayog’zaki yoki yozma nutq parchasi makromatn hisoblanadi. Bir
umumiy mavzu ostida birlashgan bir necha mikromatnlardan tashkil topuvchi
yaxlit asarlarga makromatn deyiladi. Masalan: A.Qahhorning “Og’ri” hikoyasida
ishtirok etgan barcha mikromatnlar “og’rilik” uumiy mavzu ostida birlashgan. Bir
necha gaplarning o‘zaro grammatik va mazmuniy bog’lanishdan tashkil topgan,
mazmuniy yaxlitlikka ega bo‘lgan qo‘shma gaplarga nisbatan yirikroq yozma
og’zaki nutq parchasi mikromatn hisoblanadi.
Biz nutqimizda yoki ilmiy adabiyotlarda “Abzats” atamasiga ko‘p bora
duch kelganmiz. Lekin uning atama sifatida qaysi tildan olingani qo‘llanish
doirasi haqida ko‘pchiliginiz yetarli ma’lumotga ega emasmiz. Aslida bu so‘z
nemischa so‘z bo‘lib, o‘zbek tilida atama sifatida uning “xat boshi”, “satr boshi”
degan variantlari ham qo‘llaniladi. Ammo ularning atamalik xususiyati abzatsga
nisbatan kamroq. Shuning uchun, abzats deyish ma’qulroq bo‘ladi. Chunki, “xat
boshi” deyilgan har qanday xatning boshini tushunamiz. Vaholangki, abzats matn
o‘rtasida, so‘nggida, umuman olganda matnning istalgan joyida kelishi mumkin.
Satr boshi deganda esa, biror satrning boshlangan joyi tushuniladi. Lekin u abzats
atamasi bildirgan ma’noni to‘la qamrab olmaydi.
Abzats ikki xil ma’noga ega. Birinchisi, satr boshidan uch harf miqdoricha
joy tashlab yozish; ikkinchisi esa ikkita ana shunday joy tashlab yozilgan
qatorlarning oralig’i, matn qismi, deganidir. Uning lekin uning o‘ziga xos vazifasi
bor, ya’ni u ma’lum bir fikr-mulohaza oqimining tugallanishini anglatishi va
o‘ziga xos xulosa berishi lozim. Shunga ko‘ra, abzats bir so‘zdan, bir gapdan yoki
bir necha gaplardan iborat bo‘lishi. Masalan, dialogik matn ichida abzats ba’zan
faqat ko‘p nuqtadan iborat bo‘ladi: “Qutidor kuldi va so‘radi:
– Toshkandda ekan chohgingizda otangizning taklifini qabul qilgan
edingizmi?
– Qabul qilg’an edim.
–
Bizning ruxsatimizni olg’ali Marg’ilong’a ham kelgan edingiz,
shundog’mi?
150
–
Shundog’…
–
Barakalla, Marg’ilong’a kelib bu gandan aynadingiz-a?
–
Aynadim…
–
Endi Toshkandga Marg’ilondan aynab borasiz?
–
…
–
Mana
ko‘rdingizmi,
faqat
bu
ishda
bizgina
yomon
otliq
bo‘lamiz.”(O‘tkan kunlar. 150 bet.)
Bu yerda abzats Otabekning sukunati va ilojsiz qolganini bildirmoqda.
Ba’zan, abzatsbitta so‘z bilan ham ifodalanadi. Masalan,
“U ilojsiz qolgandi. Tamomila ilojsiz.
Aytdi.
Kelishdilar… So‘ng xonadan chiqshdi.”(M.Mahmudov. Qora do‘lana.)
Aksariyat, hollarda abzats bitta yoki undan ortiq gaplardan iborat bo‘ladi.
Buni istagan badiiy asardan bilib olish mumkin. Lekin, ba’zan u butun boshli
asarni ham qamrab olishi mumkin. Ammo bu juda kam uchraydi.
Biz yuqorida abzatsning badiiy uslubdagi ko‘rinishlariga misollar keltirdik.
Asalida abzats va uning ko‘rinishlari barcha uslublarga xos. Abzats hajm
hihatdan mikromatnga teng bo‘lishi ham mumkin. Aksariyat hollarda makromatn
esa bir necha abzastdan iborat bo‘ladi. Demak, matn abzats, mikromatn,
makromatn kabi tarkibiy qismlardan tashkil topgan bo‘lib yirik sintaktik birlikdir.
Matn tahrirda abzatsning muhim o‘rni bor. Buni matnni o‘qib chiqilganda
bilanadi. Ba’zi abzatslar matnning asosiy mazmun yoki g’oyasini ochib beradi.
Matn tahrir jarayonida ana shu abzatslarga tegilmaydi. Agar ilojsiz qolinganda,
abzatsning asosiy fikri saqlab qolinadi.
Matnning eng kichik birligi gap hisoblanib, ular matn tarkibida ma’lum
bog’lovchi vositalar yordamida bog’lanadi. Ular asosan quyidagilardan iborat:
a)
bog’lovchilar:
va, shuninhg uchun, chunki, ya’ni, agar, agarda,
basharti, agarchi, hamda, ammo, biroq, balki, lekin, faqat, holbuki,
vaholangki, yo, yoki, yoxud, goh…, goh…, dam…, dam, bir… bir,
ba’zan…, ba’zan, xoh…, xoh; -ki,-kim,-da,-u(yu), ham yuklamalari.
b)
Bog’lovchi vazifasidagi so‘zlar;
bilan, bordiyu,
deb, ketsin deb, olsin
deb, borsin deb;.
v) takroriy bo‘laklar:
anafora, radif, misra o‘rtasidagi takror va boshqalar;
d) olmoshlar:
Men, sen, u, biz, siz, ular, o‘zi, bu, shu, kim, nima,
allaqanday, allanima,
va hakazo;
e) sinonimlar va hakazo.
Masalan
, Aliyev A. a’lo o‘qishi va odobi bilan litseyda katta hurmatga
ega. U jamoat ishlarida faol qatnashadi.
Matni tarkibidagi ikkinchi kelgan gap boshida kelgan
u
olmoshi birinchi
gap tarkibida kelgan Aliyev A. o‘rnida kelib, ikkinchi gapni birinchi gapga
mazmunan bog’lab keladi. Shuning uchun ham
u
olmoshi matn qismlarini
bog’lochi, ya’ni matn hosil qiluvchi vosita sanaladi. Mikromatnni hosil qilishda
takrorlar eng muhim vositadir, chunki u ham gaplarni bog’lovchi vosita
hisoblanadi, ham uslubiy bo‘yoqdorlik hosil qiladi.
E’tibor bering:
151
Olti oykim
, she’r yozmayman, yuragim zada,
Olti oykim
, o‘zgalarga tilayman omad.
Olti oykim
, do‘stlarim ham pana-panada
Iste’dodim so‘nganidan qilar karomat. (A.Oripov)
Mazkur mikromatnda
Olti oykim
so‘zi satr boshida takrorlanib anaforani
hosil qilmoqda.
Takrorlar gap boshida, o‘rtasida va oxirida ham qo‘llanishi mumkin. Bu
ko‘proq she’riy asarlarda yaqqolroq ko‘rinadi:
Alhazar, alhazar, ko‘pirar, tomirlarda qon
. (G’,Gulom.)
Tong yaqin, tong, yaqin, oppoq tong yaqin
. (G’.G’ulom.)
Matn ustida ishlashda matnni bog’lovchi vositalardan tashqari unga turli
uslubiy ta’sirchan vositalarni kiritish maqsadga ham muvofiq bo‘ladi. Masalan,
Bahor keldi. Atrof gullarga burkandi.
Mazkur mikromatn alohida abzats sifatida
makromatnda ishtirok etadi. Endi unga badiiy uslub jihatidan ta’sirchan bo‘lgan
vositalar kiritsak, uning badiiy bo‘yoqdorligi yanada oshadi.
Nihoyat, orziqib kutilgan bahor o‘zining dillarni yashartiruvchi jozibasi
bilan kirib keldi. Atrofdagi har bir o‘simlik, maysa, daraxtlar turfa gullarga
burkandi.
Matn parchasiga kirish so‘zi
(nihoyat), sifat(turfa, orziqib kutilgan, jozibasi
bilan), olmosh(o‘zining, har bir)lar bilan boyitilgan. Kiritilgan o‘zgarishlar
matnning uslubiy ta’sirchanligi ta’minlaydi.
Matn ustida ishlayotganda gaplarning mazmunan boyligini ta’minlash ham
muhim ahamiyatga ega. Rang-baranglik yoki hajm uchun kiritiladigan
qo‘shimchalar matn tuzilishiga, mazmuniga putur yetkazadi. Shuning uchu har bir
so‘zlar va uning ma’noli qismlarining ma’no qirralarini yaxshilab o‘ylab so‘ng
matnga qo‘shilishi yoki olib tashlanishi mumkin. Masalan,
Uch-to‘rtta odamlar
shuni o‘ylab topishdi
. Bu yerda
–lar
qo‘shumchasi noto‘g’ri ishlatilgan.
Mulla
a’lam tog’ti odam emas
. Bu gapda esa tinish belgilari noto‘g’ri qo‘llanishi
natijasida mazmun buzilgan. Aslida,
Mulla a’lam, tog’ti, odam emas.
Bu kabi
tuzatishlar matn mazmunini boyitadi. Uning ta’sirchaligi ta’minlaydi.
Bundan tashqari, nutq jarayonida tovushlarning o‘zgarishi so‘zlovchining
yoki yozuvchining narsa-hodisalarga va tushunchalarga bo‘lgan munosabati ham
ifodalaydi. Bu narsa tovushlarning orttirilishi, tushub qoldirilishi, cho‘zilishi,
o‘zgarishi, uyg’unlashishi kabilar asosida namoyon bo‘ladi.
Jumladan, tovushning cho‘zilishi ichki hayajonni, ta’kidni, davomiylikni,
hayronlikni, masofaninng uzoqlashganligi kabi ma’nolarni ifodalaydi.
Kulsang, sanamo, nozli ko‘zing
yuz
etgay,
Gul ikki yuzingda o‘zini
og’oz
etgay
Gar g’uncha labingdin so‘z tilar ersa, sanam,
Gul-gul ochilib, o‘zini
pardoz
etgay.
Bu she’riy parchadagi birinchi o‘rinda (
sanamo)
o tovushi ortirilmoqda va
u qahramoning o‘ta nozikligi, sanamga hurmati balandligini ifodalash orqali
she’rga poetiklik bermoqda.
Yuz, og’oz
va
pardoz
so‘zlarida u va o tovushlari
cho‘ziq talaffuz etiladi. Bu esa matnga musiqiylik va badiiy ta’sirchalik
bag’ishlamoqda. Shuningdek, mazmun boyligi ham oshirmoqda.
152
Qaro qoshing, qalam qoshing, qiyiq qayrilma qoshing qiz,
Qilur qatlima qasd, qayrab qilich qotil qaroshung, qiz.
Qafasda qalb qushin qiynab, qanot qoqmoqqa qo‘ymaysan,
Qarab qo‘ygin qiyo, qalbimni qizdirsin quyoshing, qiz
. (Erkin Vohidov).
Bu satrlarda q tovushi uyg’unlashib, matnning badiiyatini oshirgan. Badiiy
uslubdagi matnlarda bu hodisa ko‘p uchraydi:
Orzularni orzulatdik orzularda,
Orzularning orzusimas orzuyimiz.
Orzulari orzulamas orzuzarda,
Orzularning orzusimas orzuyimiz.
Orzulari orzulagan orzularim,
Orzumanda orzularim orzulating.
Orzuyimda orzulatib orzularni,
Orzudayin orzulating orzularim.
(Q.Yo‘lchiyev.)
Matn tahrir jarayonida berilgan gaplarda so‘z qo‘llash xatolari mavjud.
Muharrir ana sunday holatlarga jiddiy e’tibor berishi shart. Masalan,
Ayrim
paykallarni yot o‘tlar bosib ketgan, hatto ba’zi joylarda u urug’lash darajasiga
yetgan. Fermerlar yillik davlat rejalarini bajardilar. II-Farg’ona ijtimoiy-
iqtisodiyot kollejida 700 nafar talaba o‘qiydi.
Birinchi gapda “yot” so‘zi o‘rniga “begona”, “u” olmoshi o‘rniga “ular”
olmoshi; Keyingi gapda esa
“yillik” so‘zi ortiqcha. Uchinchi gapda esa raqam
Farg’ona so‘zidan keyin qo‘yilsa gapning mantiqiyligi buzilmaydi.
Umuman olganda, nutq so‘zlash, matn yozish va tahrir jarayonida adabiy til
normalariga rioya qilish, ayniqsa, talaffuz, leksik, morfologik, uslubiy talablarini
buzmazlik yaxshi natija beradi. Yuqoridagilarga amal qilinsa, matn to‘g’ri, aniq,
ta’sirchan, mantiqiy va tozaligini yo‘qotmaydi.
Do'stlaringiz bilan baham: |