Davlat tilida ish yuritish



Download 1,94 Mb.
Pdf ko'rish
bet120/135
Sana01.01.2022
Hajmi1,94 Mb.
#294372
1   ...   116   117   118   119   120   121   122   123   ...   135
Bog'liq
nutq madaniyati va davlat tilida ish yuritish

 
 
39- MAVZU:
 KOMPYUTERDA HUJJAT MATNI TAYYORLASH, TAHRIR 
QILISH, O‘ZGARTIRISH VA YANGILASH  
(Kompyuterda matn yozishda turli хil o‘lchov va ko‘rinishdagi shriftlardan 
foydalanish) 


 
153 
Maqsad:
  Kompyuterda  hujjat  matni  tayyorlash  va  uning  tahririda 
nimalarga e`tibor berish ko‘nikmasini shakllantirish. 
REJA: 
1.
 
Hujjat yaratish. 
2.
 
Hujjatlarning turli ko‘rinishi. 
3.
 
Matn yozishda turli xil shriftlardan foydalanish. 
4.
 
Hujjatlarni tahrir qilish.   
 
Tayanch  so‘z  va  iboralar: 
kompyuterda  nutqiy  savodxonlik,  kompyuter 
tili,  kursor,  PANDA  LatUZ  yozuvi,  AANTIQUA,  portativ,  shaxsiy  kompyuter,  
kompyuter  xotirasi,  matn  tahriri,  WORD(Windovsning  amaliy  dasturi),  Меню, 
Файл,  Правка,  Вид,  Вставка,  Формат,  Сервис,  Таблиtsа,  Окно,  Справка, 
ko‘rsatkichli tugmalar, printer. 
O‘tgan  asrning  90-yillaridan  boshlab  kompyuter  texnologiyalari  hayotimizga 
jadallik bilan kirib kela boshladi. Hozir barcha sohada kompyuterda ish yuritiladi. 
Hatto 
kishilar 
o‘z  shaxsiy,  portativ(noutbuk)  kompyuterlariga  ega. 
Kompyuterning  ulkan  qudratini  anglagan  hukumatimiz  “Elektron  savdolar 
tashkillash”,  “Axborot  texnologiyalari  uchun  dastur  va  ma’lumotlar  himoyasi”, 
“Axborotlar  to‘g’risi”da  kabi  qonunlar  qabul  qildi,  Toshkent  Axborot 
texnologiyalari universiteti, viloyatlarda axborot texnologiyalari kollejlari tashkil 
etildi.  Umumta’lim  maktablarida  bu  fanga    alohida  e’tibor  qaratilmoqda.  Xo‘sh 
shunday ekan, bugungi kompyuterda nutq madaniyati va davlat tilida ish yuritish 
masalasi  qanday  bo‘ladi?  Kompyuterda  ishlayotgan  barcha  kishilarning  ham 
kompyuter  nutqiy  savodxonligi    yoki  ish  yuritish  malakasini  yaxshi  deb 
bo‘lmaydi.  Buning  uchun  shu  kunda  kompyuterda  ishlovchi  kishilarning  nutq 
madaniyatini  shakllantirish,  nutqiy  savodxonligini  oshirish,  ularda  rasmiy  xatlar 
tuzish, hujjatlar tayyorlash va ular ustida ishlash ko‘nikmasini o‘stirish lozim.  Bu 
ishni  amalga  oshirish  uchun  o‘quvchida  kompyuter  haqida  boshlang’ich  
ma’lumot bo‘lishi kerak.  
Kompyuterda  hujjat  matni  tayyorlash,  uni  tahrir  qilish  vazifasini  biz  misollar 
yordamida bajarishga harakat qilamiz. Deylik, biz buyruq matnini tayyorlashimiz 
kerak.  Bu  ishni  kompyuterning  WORD(Windovsning  amaliy  dasturi)  tizimida 
bajarish  mumkin.  WORD  tizimi  matnli  hujjatlarni  tuzish,  ko‘zdan  kechirish, 
tahrir qilish, chop etish imkoniyatini beradigan murakkab tarmoqdir.   
Yozishni  boshlashdan  oldin  yangi  sahifa(“qog’oz”)  ochib  olishimiz  kerak. 
Buning  uchun  “Пуск”ning  programmalar  bandidan  dasturlar  dispetcherining 
“Microsoft  Office”  bo‘limi,  uning  ichidan  esa  “WORD”  so‘zi  topiladi.  So‘ngra 
sichqonchani  uning  ustiga  olib  kelib,  chap  tugmachani  ikki  marta  bosiladi. 
Shunda    dastur  joylashgan  sahifa(“oq  qog’oz”)  ochiladi.  Uning  asosiy  qismi  oq 
qog’ozdek  toza,  yuqori,  pastki  va  yon  tomonlarida  dastur  WORD  menyulari  va 
unga  tegishli  muhit  belgilari  bo‘ladi.  Менюda    Файл,  Правка,  Вид,  Вставка, 
Формат, Сервис, Таблиtsа, Окно, Справка  kabi qismlar bo‘ladi.  
Ochilgan  sahifaning  chap  tomoni    yuqori  qismida  ko‘rsatkich-kursor(yonib-
o‘chib  turadigan  tayoqcha)  ko‘zga  tashlanadi.  Ana  shu  kursor  ruchka  uchi 
vazifani bajaradi.  


 
154 
Ana shundan keyin buyruq matnining tarkibiy qismlarini bilgan kishi nimalar 
yozishni  o‘ylab  oladi.  Odatda  matnni  klaviatura  orqali  kiritiladi.  Dastlab 
ko‘rsatkich-kursor  ekranda  kerakli  joyga  keltiriladi.  Kiritilayotgan  harflar 
kursorning o‘rniga joylashadi.  
Agar matnni kirill yozuvi yoki lotin yozuvida yozish kerak  bo‘lsa, “Shift” va 
“Alt”  tugmachalarini  bosib    tegishli  yozuvga  o‘tish  mumkin.  Kursorning  lotin 
yoki  kirill  alifbosiga  o‘tgani  ekranning  quyidagi  ma’lumotnoma  satrida 
joylashgan qismida  “русский” yoki “английский” degan yozuv chiqadi.  
Ayrim  klaviaturalarning  drayverlari  boshqa  bo‘lgani  uchun  alifbolar  “Пуск” 
satrida  joylashgan  bo‘ladi.  Buni  satrdagi  “En”  (Английский)  yoki  “Ru” 
(Русский)    ko‘rsatkichlardan  bilsa  bo‘ladi.  Agar  sichqonchani  mazkur 
yozuvlardan  biri  turgan  bandning  ustiga  olib  borib,  chap  tomoni  bosilsa,  uning 
ustida yozuvlar paneli ochiladi. Hamda u orqali tegishli alifboni tanlash mumkin. 
Tegishli  alifbo  tanlangandan  so‘ng,  “Файл”  bandidan  “Параметры 
страниtsы”    buyrug’I  topiladi  va  u  orqali  sahifaning  tepa,  past,  chap  va  o‘ng 
tomondan  qancha  joy  tashlash  lozimligi  aniqlab  olinadi.  Bundan  tashqari  shu 
buyruq katologida qog’ozning ko‘ndalang(альбомная) yoki uzunasiga (книжная)  
qo‘yish hal qilib olinadi. Buyruq matni uzunasiga yoziladi.  
Shundan  so‘ng  shrift  tanlanadi.  Shriftlar  “Форматирование”  buyrug’I 
tarkibida  bo‘ladi.  Odatda  bizning  hududimizlarimizdagi  kompyuterlar  tili  rus  va 
ingliz  tiliga  moslangan  bo‘ladi.  Endi  uni  o‘zbek  tiliga  moslash  kerak  bo‘ladi. 
Aksariyat kompyuterlarda “Times New Roman” shrifti uchraydi.  Ammo o‘zbek 
tilida ish yuritish uchun kirill alifbosidagi yozuvimiz uchun “AANTIQUA”, lotin 
yozuvidagi  alifbomiz  uchun  “PANDA  Lat  UZ”  shriftlari  qulaydir.  Bu  shriftlar 
mamlakatimizda  keng  tarqalgan.  Mazkur  shriftlar  o‘zbek  tilining  asosiy  imlo 
qoidalari talablariga mos keladi.   
So‘ngra matnni satrboshidan boshlab yoziladi. Buyruq matni amalada qanday 
bo‘lsa,  shunday  yozilaveradi.  Kompyuterga  matn  terayotganda  imlo  qoidalariga 
qat’iy  amal  qilinadi.  Agar  birorta  so‘z  noto‘g’ri  yozilsa,  uning  ostida  qizil 
chiziqcha paydo bo‘ladi. Bu holga e’tibor bermasdan yozaversangiz ekranda ilmo 
xatolari ko‘payib ketdi degan ogohlantiruvchi yozuv chiqadi. Bu paytda siz matn 
yozolmayzsiz.  Shuning  uchun  yozuvning  ostidagi  “OK”  nuqtasini  bosish  va 
xatolarni  tuzatish  kerak.  Shundan  so’ngyozishda  davom  etish  mumkin.  Bir  satr 
tugasa, kursor avtomatik ravishda yangi qatorga o‘tadi.  
Matndagi  xato  yozilgan  harf,  belgi  yoki  so‘zni  olib  tashlash  uchun  kursor 
o‘sha  xato  belgining  oldiga  olib  borib,  klaviaturaning  o‘ng  tomondagi 
tugmalaridan  “Delete”  tugmasini  topib  bosiladi.  Natijada  belgi  o‘chadi.  O‘rniga 
zarur harfni qo‘shish uchun kerakli harfni bosish kifoya.    
Agar matnni yangi xatboshidan boshlash lozim bo‘lsa, klaviaturadagi “Enter” 
nuqtasini bir marta bosiladi. Shunda kursor sartboshiga o‘tadi.  
Qatorni  ikkiga  bo‘lish  uchun  kursorni  kerakli  joyga  olib  kelinadi.  Bu  amal 
o‘ng  tomondagi  to‘rtta  –  “

”,  “

”,  “

”,  “

”  belgilardan  keraklisini  bosish  
orqali  amalga  oshiriladi.  Kursor  zarur  joyga  keltirilgach,  “Enter”  tugmasini  bir 
marta  bosiladi.  Qarabsizki,  matn  ikkiga  ajraydi.  Ikki  qismni  birlashtirish  zarur 


 
155 
bo‘lsa,  kursorni  birinchi  qatorning  so‘ngiga  keltirilib  “Delete”  tugmasini  bosish 
kifoya.     
Odatda, oddiy rasmiy hujjatlar matni 14 kattalikdagi shriftda yoziladi. Ammo 
yozish  jarayonida  ma’lum  so‘z,  gap  yoki  matnni  kattalashtirish  lozim  bo‘lsa; 
masalan,  “Buyruq”  so‘zini,  buning  uchun  kursor  so‘zning  oldiga  olib  keltiriladi 
va “Shift” hamda  “

” ko‘rsatkichli tugmalar birga bosiladi. Natijada “Buyruq” 
so‘zi qora muhitga o‘tadi. Shundan so‘ng, Menyu(Файл, Правка, Вид, Вставка, 
Формат, 
Сервис, 
Таблиtsа, 
Окно, 
Справка)dan 
keyin 
turadigan 
“Форматирование” buyrug’I joylashgan qatorga diqqat qilinsa,  “8”, “10”, “14”, 
“12”  kabi  raqamlardam  biri  uchraydi.  Sichqonchaning  ustiga  olib  borilsa,  
“выбрать  размер  шрифта”  degan  yozuv  paydo  bo‘ladi.  Raqamning  oldida  esa 
pastga  qaragan  strelka  bor.  Uni  bosilsa,  shrift  uchun  belgilangan    o‘lchovlar 
chiqadi.  O‘zingizga  zarur  raqam  tanlab,  sichqonchani  olib  borib,  chap  tomonini 
bossangiz  “buyruq”  so‘zi  kerakli  o‘lchovga  avtomatik  tarzda  o‘tadi.  Bu  amalni 
butun boshli matn bilan amalga ham oshirish mumkin.     
Agar so‘zni bosh harf bilan yozish talab qilinsa,  ”Shift” hamda kerakli harfni 
bosiladi. Masalan,  “Shift” hamda “B” harfini. Tajribadan ma’lumki, yozma nutq 
jarayonida  butun  boshli  so‘z  va  gaplarni  bosh  harflar  bilan  yozish  talab  etilishi 
mumkin.  Buning  uchun  “Caps  Lock”(odatda  u  “Shift”ning  yuqori  qismida 
bo‘ladi.) tugmasi bosiladi. U bosilishi hamonoq klaviaturaning chap tomon yuqori 
qismidagi  chiroqlardan  biri  yonadi.  Shundan  so‘ng  birinchi  harfdan  boshqa 
barchasi  bosh  harf  bilan  yoziladi.  Masalan,  “KADRLAR  SHAXSIY 
TARKIBIGA OID BUYRUQ” kabi. 
 Matnning  satrlari  orasidagi  oraliq(interval)  odatda  1,0  o‘lchovda  bo‘ladi. 
Ammo  qayta  ishlanishi,  tahrir  qilinishi  lozim  matnlar  orasi  1,5;  2  intervallarda  
ham yozib chop etish mumkin. Buning uchun kursorni kerakli qatorga olib borib 
qo‘yiladi.  Keyin  “Форматирование”  buyrug’i  joylashgan  qatordan  “↕ 
=”(Междустрочний  интервал)  “qator  oralig’i”  degan  badnni  topib,  kerakli 
intervalga  sichqonchani  olib  borib,  chap  tugmani  bossangiz  qatorlarning  oraliq 
masofasi o‘zgaradi.   
Matn  kompyuter  xotirasiga  kiritilgandan  so‘ng,  uni  bosmaga  eng  qulay  va 
chiroyli  tartibda,  hujjatning  mazmunini  to‘la  ochib  bera  oladigan  ko‘rinishda 
tayyorlash  zarur  bo‘ladi.  Bu  vazifani    “Формат”  bo‘limi  bajaradi.  Unda  matnni 
tekshirish,  so‘z  boshi,  hoshiya,  formatlash,  matnni  chegaralash  va  ranglash; 
yozilish  usuluni  tanlash;  shrift  tanlash  kabi  vazifalar  bajariladi.  Lozim  paytlarda 
xatboshilar ajrab turishi uchun raqamlar, maxsus belgilar bilan ajratib qo‘ya oladi. 
Hatto  yozuv  rangini  ham  o‘zgartirish  mumkin.  Ba’zi  hollarda  matnlatni 
ustunlarga  ajratib  ko‘rsatadi.  Bu  usul  ayniqsa,  gazeta,  jurnal,  bukletlar 
tayyorlashda qulaydir. 
Matn  yozib  bo‘lingach  hujjatni  tahrir  qilish,  mavjud  kamchiliklarini  bartaraf 
etish shart bo‘ladi. Buning uchun Сервис bo‘limiga kiriladi. U yerda Grammatik 
va  stilistik  xatolarni  tuzatish,  hujjatlar  tilini  belgilash,  statiktik  ma’lumotlar, 
faylning  qisqacha  mazmuni  ifodalash,  o‘zgartirish  va  solishtirish,  hujjatni 
himoyalsh  kabilarni  bajarish  mumkin.  Yoki  bu  ishni  kursorni  matn  boshlangan 


 
156 
joyga olib borib, matnni boshdan oxirigacha o‘zining ekranda turgan joyida o‘qib 
chiqshingiz mumkin. 
Nihoyat tayyor bo‘lgan matnni so‘nggi marta ko‘rib olinadi va printerga chop 
etish uchun yuborish mumkin. Buning uchun “Ctrl” va “P” tugmalarini birgalikda 
bosiladi. Undan so‘ng Печать tablosi ochiladi va kerakli satr raqamlari qo‘yiladi 
va “OK” komandasini berib buyruq matnini chop etish mumkin.  
Biz  yuqorida    WORD  tizimi  va  ularning  ishiga  ko‘proq  to‘xtalishga  va  shu 
orqali  hujjatlar  bilan  ishlashga  e’tibor  qaratdik.  Aslida  WORDda  ishlaydigan 
kompyuterda  buyruq  matnni  tayyorlash  uchun  buyruq  teriladi  va  xatolari 
tekshirladi hamda chop etilishi mumkin. 
 
Ish jarayonida WORD  tizimida  tayyorlanayotgan  matn  uchun  jadval 
kerak bo‘lsa, menyudagi  Таблиtsа bandiga kirib kerakli hajmdagi jadval kiritish 
mumkin.  Ammo  murakkab  ko‘rinishli  statistik,  moliyaviy  va  iqtisodiy  jadvallar 
EXCEL amaliy dasturida bajariladi.    

Download 1,94 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   116   117   118   119   120   121   122   123   ...   135




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish