Akadem I ya h. Odilqoriyev, N. Azizov, X. Madirimov davlat va huquq

Fransiya davlati (IX asrning o‘rtasi – XVIII asr oxiri). Verden 
shartnomasi asosida tashkil topgan  davlatlar ichida eng yaxliti «g‘arbiy 
franklar» davlati bo‘lib, u keyinchalik tashkil topgan Fransiyaning asosi 
bo‘ldi. G‘arbiy franklar davlati aholisining asosiy ommasi endi tashkil 
topayotgan fransuz xalqidan iborat bo‘lib, alohida shimoliy roman tilida 
ilk fransuz tilida gaplashgan. Poytaxti Parij shahri bo‘lib, X–XI asrlarda 
davlat Fransiya deb atala boshlangan.  
O‘rta asrlar Fransiya davlati va huquqi tarixini quyidagi davrlarga 
bo‘lish mumkin: 

---

 116
– sen’orlik monarxiyasi davri – IX–XIII asrlar; 
– tabaqa-vakillik monarxiyasi davri – XIV–XV asrlar; 
– mutloq monarxiya davri – XVI–XVIII asrlar. Ushbu har bir 
bosqichning ijtimoiy va siyosiy tuzumida o‘ziga xos o‘zgarishlarning 
uchrashi ularni alohida o‘rganishni talab qiladi. So‘nggi bosqichda feodal 
tuzumning inqirozi 1789-yilgi inqilobga olib keladi. Ushbu inqilob 
natijasida Fransiyada absolutizm va eski siyosiy tartib batamom barham 
topadi.  
Sen’orlik monarxiyasi (IX–XIII asrlar). Davlatda Karolinglar X 
asrning oxirigacha hokimiyatni o‘z qo‘llarida saqlab keladi. Dastlabki 
davrlarda birinchi fransuz qiroli Karlning hokimiyati zodagonlar 
tomonidan cheklangan. Ilk davrlardayoq davlat xilma-xil mustaqil yerlar 
– sen’orliklardan iborat bo‘lib, nomiga yagona davlat bo‘lgan. Bu davrda 
hokimiyat qirol va feodallar o‘rtasida taqsimlangan. Erkin dehqonlar yer 
egaligi tugatilgan. Bu davrda siyosiy tarqoqlik hukm surgan. Feodal titul 
va unvonlar meros tariqasida o‘tgan.  
IX–X asrlarda dunyoviy va diniy feodallarning yuqori qismi 
tomonidan saylangan. 987-yilda Gugo Kapetning saylanishi bilan 
Kapetinglar sulolasiga asos solinadi va XII asrdan taxt meros tariqasida 
o‘tgan. 
XII asrga kelib qirol ahamiyatining kuchayishi natijasida barcha 
vassallar qirol vassalliga aylantiriladi (immediatizatsiya). Qirolning yirik 
feodallarning katta kengashi roziligi bilan qonun hujjatlari (etablissement) 
chiqarish amaliyoti tiklanadi. XIII asrda qirol Lyudovik IX tomonidan 
o‘tkazilgan islohotlar natijasida qirol barcha feodallarning syuzereniga 
aylanadi. 
Markaziy boshqaruv organlari mamlakat tarqoqligi sababli aniq 
o‘rnatilmagan. Qirol saroyi xizmatchilari (vazirlar) orqali davlat boshqa-
ruvi ta’minlangan. 
Saroyda senashel (qirol saroyining boshlig‘i, armiya qo‘mondoni, 
davlat xizmatlarini imzolovchi) eng katta ahamiyatga ega bo‘lib, 
keyinchalik u tugatiladi. Seneshaldan keyin Konnetabl – qirol otliq 
askarlarining boshlig‘i turgan. Uning yordamchisi marshal XIII asrdan 
boshlab qirollik admirali hisoblangan. Qirol xazinachisi xazina va davlat 
arxiviga boshchilik qilgan, uning vakolatlari XIII asrda qisqartiriladi. 
Unga kamerger yordam bergan. 
Qirollik devonxonasiga kansler rahbarlik qilib, davlat ishlariga ta’siri 
katta bo‘lgan. U qirol hujjatlarini tahrirdan o‘tkazib, qirolga imzo uchun 
taqdim etgan va muhr qo‘ygan.  

---

 117
Oliy boshqaruv organi sifatida qirol kuriyasi faoliyat ko‘rsatgan. U 
dastlab qirol vassallaridan iborat bo‘lib, maslahat xarakteriga ham ega 
bo‘lgan. Unda siyosiy, moliyaviy, sud, harbiy va diniy ishlar muhokama 
qilingan. Uning majlislarida qudratli vassallar ishtirok etmagan.  
Mahalliy boshqaruvda lavozimlar saroydan tayinlangan. Odatda, 
davlat amaldorlari joylarda turli xil ma’muriy, harbiy, sud va moliyaviy 
ishlarni boshqarishgan. 
XI asrda prevotlik (maxsus okrug)ka boshchilik qiluvchi prevo, uning 
qishloqlardagi yordamchilari serjantlar, shaharlar mayorlar tomonidan 
idora etilgan. Prevo xazinaga soliq yig‘ish, qo‘shin tuzish, boshqaruv va 
sud ishlarini hal etish bilan shug‘ullangan. 
Filipp II Avgust davrida (1180–1223-y.) ko‘p yerlar qo‘shib olinishi 
natijasida ma’muriy islohot o‘tkaziladi. Barcha mulklar balya tomonidan 
boshqariladigan yirik hududga ega va o‘suvchi balyajlarga bo‘lingan. 
Janubda va chegara hududlarga balyalar o‘rniga senashallar tayinlangan. 
Prevo ustidan balya nazorat etgan. Prevo, balya va seneshallar sud, soliq, 
harbiy va ijroiya ishlariga boshchilik qilishgan, nazorat va kuzatuvni 
yuritishgan. 
Sud ishlari har bir toifaga nisbatan alohida olib borilgan. U 
ma’muriyatdan ajratilmagan. 
Lyudovik IX tomonidan harbiy, ma’muriy, sud va moliya islohotlari 
o‘tkazilishi natijasida qator o‘zgarishlar amalga oshirilgan. Jumladan, 
shahar militsiyasi va yollanma qo‘shin tashkil etiladi. Qirollik kuriyasi 
(kengashi) markaziy muassasaga aylanib, bir qancha boshqarmalarga 
bo‘linadi. Undan oliy mansabdor shaxslardan iborat va doimiy ish 
yurituvchi tor doiradagi kengash ajralib chiqadi. Sud ishlarini yurgizuvchi 
boshqa qism (parlament) hamda qirollik daromad va xarajatlari ustidan 
qaraydigan alohida hisoblash palatasi ham kuriyadan ajralib chiqadi. Ular 
orasida sud islohoti keyingi davr taraqqiyoti uchun ijobiy sharoit yaratadi. 
Bu davrda feodallardan olinadigan to‘lov va cherkov in’omlari hisobiga 
qirollik budjeti juda o‘sadi. Shuningdek, mamlakatning siyosiy jihatdan 
markazlashuvi xalq xo‘jaligining barcha tarmoqlarini taraqqiy etishiga 
ijobiy ta’sir ko‘rsatadi. 
Shunday qilib, XIII asrda Fransiya ijtimoiy va davlat tuzumida yuz 
bergan o‘zgarishlar tabaqa vakillik monarxiyasining kelib chiqishi uchun 
zamin tayyorlaydi.