Franklar davlati (V–IX asrning birinchi yarmi). Rim imperiyasining
zaiflashuvi davriga kelib, yer tanqisligi sababli imperiyaning ittifoqchisi
bo‘lgan varvarlar, ya’ni german jamiyatini tashkil etuvchi tobora o‘sib
borayotgan ko‘p sonli german qabilalari uning hududiga ko‘chib o‘tadi.
113
Bu ko‘chish IV asr oxiri va V asrlarni o‘z ichiga olib, «xalqlarning buyuk
ko‘chishi» davri deb ataladi.
Umuman olganda, bu davrda oldinroq Quyi, O‘rta va Yuqori Reyn,
Yutlandiya yarim oroli, Elba bo‘ylari, Dunay va Qora Dengiz bo‘yi
hududlarida yashovchi katta-katta varvar qabilalaridan ingliz-sakslar,
franklar, allemanlar, langobardlar, vandallar, burgundlar, vestgotlar va
ostgotlar ittifoqlarga birlasha boshlagan. Bundan ham ilgariroq gotlar
ittifoqlarining har biri Dunay va Qora Dengiz bo‘yi hududida ko‘p
qabilalik davlat tashkil qilgan edi.
Ko‘chib kelgan german qabilalari V asr oxiriga kelib Rim imperiyasi
hududiga, ya’ni vandallar Shimoliy Afrika, vestgotlar (g‘arbiy gotlar)
Ispaniyaga, ostgotlar (sharqiy gotlar) Italiyaga, franklar Galliyaga,
inglizlar bilan sakslar Britaniyaga joylashdilar. Ular shu joylarda o‘z
davlatlarini tuzdilar.
Rim imperiyasi hududida tuzilgan varvar qirolliklari orasida eng
kattasi va kuchlisi Franklar qirolligi edi. Sali (dengiz) frank (erkin,
jasur)lari ilgarigi davrda ham eng kuchli qabila hisoblangan. Franklar
qirolligining asoschisi Merovinglar sulolasiga mansub qirol Xlodvig
(481–511-y.) hisoblanadi. U frank qabilalarini birlashtirish va 486-yilda
Galliya viloyatini (markazi Parij) egallashni amalga oshirgan
1
. Franklar
VI asr davomida deyarli barcha german qabilalarini itoat ettirgan.
VII asr boshlarida Xlodvig sulolasining ichki urushlari natijasida
zaiflasha boshlaydi. VII–VIII asrlarda Merovinglar qirollari qo‘lida
yerning ozgina qismi qoladi. Butun ma’muriy, sud va harbiy hokimiyat
mahalliy magnatlar qo‘lida to‘planadi. Haqiqatda parchalanib ketgan
franklar davlatining ayrim bo‘laklaridagi eng yuqori ma’muriy mansab
mayordamlik bo‘lib qoladi. Mayordam nomi qirol saroyida eshikog‘asi,
ya’ni saroy boshlig‘iga nisbatan aytilgan va barcha qaram davlatlar
saroyida joriy qilingan.
Bu davrga kelib davlat boshqaruvida mayordamlar – saroy
boshqaruvchilari hal qiluvchi rol o‘ynaydi. Avstraziya mayordamlari –
Pipinidlar (Karl Martell, 715–741-y.) mamlakatni inqirozdan olib chiqish,
siyosiy jihatdan birlashtirishda, qirol hokimiyatini mustahkamlash kabi
islohotlarni amalga oshiradi. Karl Martellning taxt vorisi Pipin III Pakana
(741–768-y.) hokimiyatdan mahrum bo‘lgan Merovinglar sulolasini
1
Izoh: Frank – atamasi dastlab Reynning o‘rta va quyi oqimlaridagi german
qabilalarining umumiy nomi bo‘lgan. Franklar qirolligi sali franklari tomonidan
tashkil topadi.
114
taxtdan tushiradi. Bu o‘zgarish Rim papasining yordami bilan amalga
oshiriladi. 751-yilda Suasson shahrida frank zodagonlari yig‘ilishida
Pipin frank qiroli deb e’lon qilinadi. Shu vaqtdan boshlab Karolinglar
sulolasiga asos solinadi. Uning o‘g‘li Buyuk Karl (768–814-y.) davrida
Franklar davlati imperiyaga aylanib, 800-yilda u imperator unvonini
oladi. Sulala nomi aynan uning nomidan olinadi. Uning vafotidan so‘ng
imperiya uzoq yashamaydi. Iqtisodiy asosning yo‘qligi va omillar sababli
imperiya parchalanib ketadi.
843-yilgi Verden (saroy) shartnomasiga ko‘ra franklar davlati
bo‘linib ketadi. Galliya (Fransiya), Bovariya va boshqa yerlar
imperiyadan ajralib chiqdi. Oqibatda bu yerlar Germaniya va nihoyat
Italiya davlatlari tarkibiga kirdi. Ushbu shartnomaga muvofiq, Buyuk
Karlning uch nafar nevarasi, ya’ni Lyudovik o‘g‘illari mustaqil qirollarga
aylanadi. Imperatorlik unvoni turli davrlarda turli avlodlarga o‘tib borib,
X asr boshlariga kelib o‘z ahamiyatini yo‘qotadi.
Lyudovikning katta o‘g‘li Lotarga Italiya, sharqda Reyn bilan
g‘arbda Mass, Shelda, Sena va Rona daryolari o‘rtasidagi yerlar,
Lyudovik Nemisga Reynning sharqidagi yerlar tegadi. Lotarga qarashli
yerlarning g‘arbidagi yerlar Karl Yaltiroqboshga o‘tadi. Keyinroq, Lotar
vafot etganidan so‘ng yerlar qaytadan bo‘linadi. Reyn bo‘yidagi
yerlarning barchasini Lyudovik bilan Karl o‘zaro bo‘lishib oladi.
Lotarning avlodlari esa Italiyadagi yerlarnigina o‘z qo‘lida saqlab qoladi.
Dastlab Lotarga qarashli bo‘lgan Burgundiya mustaqil qirollik bo‘lib
ajralib chiqadi.
Shu tariqa Franklar davlati o‘z umrini o‘tab bo‘ladi. Mazkur taqsimot
Yevropada keyinchalik vujudga kelgan uchta katta davlat – Fransiya,
Germaniya va Italiyaning tashkil topishini umumiy bir tarzda belgilab
berdi.
Franklar davlati boshqarish shakli bo‘yicha ilk feodal monarxiyasi
edi. Ibtidoiy jamoa tuzumidan feodal jamiyatga o‘tish yo‘li bilan vujudga
kelgan. Unda eski jamoa tashkilotlarining muhim qoldiqlari, qabilaviy
demokratiya muassasalari saqlanib qolgan edi.
Merovinglardan so‘ng Karolinglar sulolasi davriga to‘g‘ri keluvchi
ikkinchi bosqichda frank jamiyatining ijtimoiy, iqtisodiy va siyosiy
jihatdan tiklanishi yuz beradi. Buning natijasida asta-sekin sen’orlik
monarxiyasi shaklidagi feodal davlat shakllandi. Bu davrda feodal yer
egaligi, feodallar va qaram dehqonlar sinfining tashkil topishi tugallanadi.
Franklar davlatida boshqaruv asosan saroy mansabdorlari va
kengashi orqali amalga oshirilgan.
115
Franklar davlatida huquqning asosiy belgilari. G‘arbiy Yevropa
mamlakatlari davlatlarining rivojlanishi bilan birga ularning huquqiy
tizimlari ham rivojlanib bordi.
Feodal tarqoqlik davrida huquq «partikulyarizmi», ya’ni butun
mamlakat uchun yagona huquqning yo‘qligi bartaraf etilishi, ayniqsa
tabaqa-vakillik monarxiyasi davridan boshlab jadallashdi. G‘arbiy
Yevropaning qit’a qismi mamlakatlarida huquq shakllarining o‘zaro
yaqinlashuvi yuz beradi. Angliya feodal huquqi alohida rivojlanib boradi.
Shu tariqa G‘arbiy Yevropa huquqi ikki qismga, ya’ni ingliz-sakson
huquqi va qit’a huquqiga ajraladi.
Huquq manbalari varvarlar haqiqatlaridan iborat bo‘lib, ular odat
huquqini o‘zida mujassam etgan. Ayrimlari rim huquqi bilan aralashgan.
Ular «sali», «ripuar», «alleman», «bavar», «sakson», «tyuring» haqiqat-
lariga bo‘lingan. V asr va IX asr boshlarida vujudga kelgan.
Bundan tashqari, huquq manbalari qatoriga dastlabki qonun hujjatlari
sifatida qaraluvchi qirollar edikti (qonunlar to‘plami), farmonlari (bonni),
farmoyish-qonunlari (kapitulyariy)ni kiritish lozim. Shuningdek,
qirolning immunitet yorliqlari, qoida yorliqlari, odat huquqi va cherkov
huquqini ham kiritish maqsadga muvofiqdir.
Huquq manbalari u yoki bu masalani tartibga solish bo‘yicha
ajratilmagan bo‘lib, unda ko‘pgina masalalarga oid qoidalar o‘z aksini
topgan. Chunonchi, franklar qirolliklarida huquqiy tartibga solish o‘zaro
farq qiladi.
Huquqiy tartibga solishda mulkiy munosabatlar, majburiyatlar, nikoh
va oila, meros hamda jinoyat va jazo sohalariga alohida yondashish
uchraydi.
Jinoyat va jazo masalalarida jinoyatchi va jabrlanuvchining ijtimoiy
ahvoli inobatga olingan. Og‘irlashtiruvchi va yengillashtiruvchi holatlar
mavjud bo‘lib, ordaliya instituti amal qilgan. Jarima jazo ham
qo‘llanilgan.
Do'stlaringiz bilan baham: |