M. M. Mamadazimov A. M. Tillaboyev Sh. E. Nurmamatov


-§. Yoritgichlarning chiqish va botish



Download 3,36 Mb.
Pdf ko'rish
bet39/121
Sana01.01.2022
Hajmi3,36 Mb.
#289107
1   ...   35   36   37   38   39   40   41   42   ...   121
Bog'liq
astronomiya kursidan masalalar to'plami(1)

7-§. Yoritgichlarning chiqish va botish  
momentlarini hisoblash 
 
Ma’lumki,  ixtiyoriy  yoritgichning  aniq  bir  vaziyatida  yulduz  vaqti  shu 
yoritgichning to‘g‘ri chiqishi 
𝛼 vas soat burchagi 𝑡 orqali quyidagicha topiladi: 
𝑆 = 𝑡 + 𝛼 
Yoritgichning  gorizont  ustidagi  yo‘li  uning  yuqori  kulminatsiyasi  nuqtasi  O‘  da 
teng ikkiga bo‘linishini e’tiborga olsak, u holda yoritgichning chiqish nuqtasi (ch) 
ga tegishli soat burchagi 
𝑡
𝑐ℎ
 va botish nuqtasi (b) ga tegishli soat burchagi 
𝑡
𝑏
 ning 
kattaliklari o‘zaro teng bo‘ladi, ya’ni 
|−𝑡
𝑐ℎ
| = +𝑡
𝑏
= 𝑡. 
Demak,  
𝑆
𝑐ℎ
= −𝑡
𝑐ℎ
+ 𝛼 
𝑆
𝑏
= +𝑡
𝑏
+ 𝛼. 
Yoritgichlarning  soat  burchagi 
𝑡  ning  kattaligi  paralaktik  uchburchakda 
keltirilgan koordinatalarni almashtirish formulasi 
𝑐𝑜𝑠 𝑡 =
cos 𝑧 − sin 𝛿 ∙ sin 𝜑
cos 𝛿 ∙ cos 𝜑
 
13-rasm.
 


32 
 
orqali topiladi. 
 
Yoritgichning  zenitdan  uzoqligi,  uning  chiqish  (yoki  botish)  paytida 
refraksiya  va  yoritgichning  ko‘rinma  kattaliklarini  e’tiborga  olsak,  Yer  markazi 
uchun quyidagi tenglikdan topiladi: 
𝑧 = 𝑧

+ 𝜌
90
+ 𝑅̌ + 𝑝
0

bu  yerda 
𝑧

  -  yoritgichning  zenitdan  ko‘rinma  uzoqligi  bo‘lib,  chiqish  va  botish 
momentlari  uchun 
90°  ga  teng;  𝜌
90
  –  chiqish  yoki  botish  paytida  refraksiya 
kattaligini  ifodalab,  u 
35′  ga  teng;  𝑅̌-  yoritgichning  ko‘rinma  radiusi;  𝑝
0
  – 
gorizontal sutkalik parallaks. Aytilganlarni e’tiborga olsak, u holda yoritgichning 
chiqish yoki botish payti uchun soat burchagi quyidagicha topiladi: 
cos 𝑡 =
cos(90°35

+ 𝑅̌ − 𝑝
0
) − sin 𝛿 ∙ sin 𝜑
cos 𝛿 ∙ cos 𝜑
 
yulduzlar uchun 
𝑅̌ = 0 va 𝑝
0
= 0 ekanligidan: 
cos 𝑡 =
cos 90°35′ − sin 𝛿 ∙ sin 𝜑
cos 𝛿 ∙ cos 𝜑

 
Yoritgichning soat burchagi topilgach, uning to‘g‘ri chiqishidan foydalanib 
(yulduzlar  jadvalidan  qarab),  bu  yoritgichning  chiqish  va  botish  paytiga  tegishli 
yulduz vaqti quyidagi tengliklardan topiladi: 
𝑆
𝑐ℎ
= −𝑡
𝑐ℎ
+ 𝛼 
𝑆
𝑏
= +𝑡
𝑏
+ 𝛼. 
 
Quyosh uchun 
𝑅̌ = 16′ va 𝑝
0
= 0 deyilsa, u holda 
cos 𝑡

=
cos 90°51′ − sin 𝛿

∙ sin 𝜑
cos 𝛿

∙ cos 𝜑

Demak, haqiqiy Quyosh vaqti bilan ifodalanadigan chiqish va botish 
momentlariga tegishli vaqt: 
𝑇
⨀𝑐ℎ
= −𝑡

+ 12

 
𝑇
⨀𝑏
= +𝑡

+ 12

 
O‘rtacha quyosh vaqti esa 𝑇
𝑡⨀
− 𝑇

= 𝜂 ekanligidan: 
𝑇
𝑡
⨀𝑐ℎ
= −𝑡

+ 12

+ 𝜂 
𝑇
𝑡
⨀𝑐ℎ
= +𝑡

+ 12

+ 𝜂 
bu  yerda 
𝜂 −  berilgan  kun  uchun  vaqt  tenglamasi  bo‘lib,  uning  qiymati 
“Astronomik kalendar”dan olinadi.  
Agar  quyoshning  chiqish  va  botish  momentlari  poyas  vaqtida  ifodalanishi 
zarur bo‘lsa, bu vaqt quyidagicha aniqlanadi: 
𝑇
𝑝,𝑐ℎ
= −𝑡

+ 12

+ 𝜂 + 𝑁

− 𝜆
𝑚
 


33 
 
𝑇
𝑝,𝑏
= +𝑡

+ 12

+ 𝜂 + 𝑁

− 𝜆
𝑚
 
bu yerda – poyas nomeri, 
𝜆
𝑚
− joyning geografik uzunlamasi. 
Quyoshning  chiqish  yoki  botish  vaqtlarini  dekret  vaqti  bilantopish  uchun 
aniqlangan poyas vaqtlariga mos ravishda bir soatdan qo‘shiladi, ya’ni: 
cos 𝛿

= sin 𝜑 ∙ sin 𝑧

− cos 𝜑 ∙ sin 𝑧

cos 𝐴

 
dan quyidagicha topiladi: 
cos 𝐴 = −
sin 𝛿

cos 𝜑
 
chunki 
𝑧

= 90°. Chiqish nuqtasi uchun 𝐴 > 180° olinadi. 
1.  Yoritgichlarning  chiqishi  va  botishi  matematik  gorizontning  qaysi 
tomonlarida  kuzatiladi?  Yoritgichlarning  chiqish  va  botish  nuqtalari  ustma-ust 
tushadigan  geografik  kenglama  mavjudmi?  Agar  mavjud  bo‘lsa,  u  holda  φ 
kenglamaga ega bo‘lgan joyda bunday yulduzlarning og‘ishi qanday bo‘ladi? 
2.  Aniq sharqiy nuqtadan ko‘tarilgan yoritgich qaysi nuqtada botadi? Bunday 
yoritgichning og‘ishi va uning gorizont ustida qancha vaqt bo‘lishini aniqlang. 

Download 3,36 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   35   36   37   38   39   40   41   42   ...   121




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish