|
I-BOB. SFERIK VA AMALIY ASTRONOMIYA ASOSLARI
1-§. Osmon sferasi, uning asosiy nuqta, chiziq va aylanalari
Osmon sferasi deb ixtiyoriy radiusli, markazi fazoning ixtiyoriy nuqtasida
bo‘lgan va fazoning ma’lum bir nuqtasidan aniq bir vaqtda qaralganda osmon
yoritgichlari qanday ko‘rinsa, shundayligicha proeksiyalangan faraziy sferaga
aytiladi. Osmon sferasida yoritgichlarning ko‘rinma o‘rinlari va harakatlari uning
asosiy aylana va chiziqlariga nisbatan aniqlanib, o‘lchashlar yoy graduslari,
minutlari va sekundlari orqali olib boriladi. Sferaning asosiy aylanalari va
chiziqlari kuzatuvchining o‘rni hamda Yerning asosiy aylanalari va chiziqlari
bilan bevosita bog‘liq bo‘lib, quyidagilardan iborat bo‘ladi.
1-rasm. Osmon sferasining asosiy chiziqlari va nuqtalari
Sfera markazidan o‘tib, shovun ipi bo‘ylab yo‘nalgan to‘g‘ri chiziq
davomlarining osmon sferasi bilan kesishgan nuqtalari zenit (Z) va nadir (Z′)
nuqtalari deyilib, bu nuqtalarni tutashtiruvchi chiziq esa vertikal chiziq deb
yuritiladi(1-rasm). Vertikal chiziqqa tik qilib, osmon sferasi markazidan
o‘tkazilgan tekislikning sfera bilan kesishishidan hosil bo‘lgan katta aylana
matematik gorizont deyiladi. Yer o‘qi davomlarining (Yer osmon sferasi
markazida deb qaralganda) osmon sferasi bilan kesishgan nuqtalari mos ravishda
olamning shimoliy (P) va olamning janubiy (P′) qutblari deyilib, bu qutblarni
tutashtiruvchi o‘q olam o‘qi deyiladi. Osmon yoritgichlarining sutkalik ko‘rinma
aylanishlari shu o‘q atrofida kuzatiladi. Olam o‘qiga tik qilib, osmon sferasi
markazidan o‘tkazilgan tekislikning sfera bilan kesishishidan hosil bo‘lgan katta
aylana osmon ekvatori deb yuritiladi. Olam qutblari, zenit va nadirdan o‘tgan
katta aylana osmon meridian deb, bu meridianning matematik gorizont bilan
kesishgan nuqtalari esa shimoliy (N) va janubiy (S) nuqtalar deyiladi. Osmon
meridiani va matematik gorizont tekisliklari tush chizig‘i deb ataluvchi to‘g‘ri
chiziq bo‘ylab kesishadi.
5
2
-rasm. Osmon sferasi va Yer sharidagi
chiziqlar va tekisliklar orasidagi munosabat
Sferaning osmon ekvatoriga parallel tekisliklar bilan kesishishidan hosil
bo‘lgan
aylanalar
sutkalik
parallellar
deyilib, matematik gorizontga parallel
tekisliklar bilan kesishishidan hosil bo‘lgan
aylanalar esa almuqantaratlar deb ataladi.
Yoritgichlarning
sutkalik
ko‘rinma
harakatlari sutkalik parallellar bo‘ylab
kuzatiladi. Olam qutblari (P va P′) orqali
o‘tuvchi katta aylanalar og‘ish aylanalar
(yoki soat aylanalari) deb, zenit va nadir
orqali o‘tuvchi katta aylanalar esa vertikal
aylanalar deb ataladi. Osmon meridiani
tekisligiga tik bo‘lib, vertikal o‘q orqali
o‘tuvchi
tekislikning
sfera
bilan
kesishishidan hosil bo‘lgan vertikal yarim aylanalar birinchi vertikallar deyilib,
ular matematik gorizontni sharqiy (E) va g‘arbiy (W) nuqtalarida kesib o‘tadi.
Olam qutbining matematik gorizontdan balandligi har doim kuzatish
joyining geografik kenglamasiga teng bo‘ladi (2-rasm). Quyosh markazining yil
davomida yulduzlar oralab qilgan ko‘rinma harakati (Yerning Quyosh atrofidagi
haqiqiy aylanma harakati tufayli) trayektoryasi Yerdagi kuzatuvchi uchun katta
aylanadan iborat bo‘lib, bu aylana ekliptika deb yuritiladi (3-rasm). Ekliptika
osmon ekvatori bilan kesishib, ularning tekisliklari
o‘zaro ε = 23º27′ li burchak hosil qiladi. Ekliptika
va osmon ekvatorining kesishgan nuqtalari bahorgi
tengkunlik va kuzgi tengkunluk nuqtalari deyilib,
ulardan biri – bahorgi tengkunlik nuqtasi (ϒ) Xut
yulduz turkumida joylashadi, ikkinchisi – kuzgi
tengkunlik nuqtasi (
≏) Sunbula yulduz turkumidan
joy oladi. Eslatilgan nuqtalarni bahorgi va kuzgi
tengkunlik nuqtalari deyilishining sababi, Quyosh
markazi bu nuqtalarda bahorda (21-mart) va kuzda
(23-sentyabr) bo‘lishidandir. Ekliptikaning bu
nuqtalardan 90º li burchak masofada yotuvchi nuqtalari yozgi (ξ , shimoliy yarim
sharda) va qishki (ξ′ , janubiy yarim sharda) Quyosh turishi nuqtalari deb ataladi.
Bu nuqtalarda Quyosh markazi 22-iyun va 22-dekabrda kunlari bo‘ladi. Ekliptika
tekisligiga tik qilib osmon sferasi markazidan o‘tkazilgan to‘g‘ri chiziqning
osmon sferasi bilan kesishgan nuqtalari ekliptika qutblari (П va П′) deyilib, bu
nuqtalarni tutashtiruvchi chiziq ekliptika o‘qi deyiladi. Ekliptika o‘qining olam
o‘qiga og‘maligi ekliptika tekisligining osmon ekvatoriga og‘maligiga teng
bo‘lib, 23º27′ ni tashkil qiladi.
3-rasm. ekliptika
6
Do'stlaringiz bilan baham: |
