5.4. Oddiy va murakkab guruhlash
Guruhlash bir yoki bir necha belgilar asosida
tuzilishi mumkin. Bir belgi asosida tuzilgan guruhlash
oddiy yoki bir o‘lchamli, ikki va undan ortiq belgilar
asosida qurilgan guruhlash murakkab yoki ko‘p
o‘lchamli guruhlash deb ataladi. Bir omil belgi
asosida tuzilgan analitik guruhlash o‘rganilayotgan
omil bilan natijaviy belgi orasidagi bog‘lanishni aks
ettirsa ham, ammo bu bog‘lanish sof holda yuzaga
chiqmaydi, chunki omilning o‘zi boshqa omillar ta’siri ostida shakllanadi va shu
sababli natijaviy belgi o‘zgaruvchanligi bevosita o‘rganilayotgan omil ta’siridan
tashqari yana yot «shovqin»ga ham bog‘liqdir.
Bu masalani oydinlashtirsh uchun quyida 50 mikro firmalar va kichik
korxonalarning ishchilar soni va ularning o‘rtacha ishlash stajiga qarab guruhlash
jarayoni tasvirlangan (5.2-jadval).
5.2-jadval.
50 kichik firma va korxonalarni ishchi soni va ish stajiga qarab guruhlash
uchun yordamchi jadval
Korxona ¹
Ishchi
soni
(kishi)
Staj (yil)
Yalpi
qo‘shil-
gan qiymat
(ming
so‘m)
Barcha
ishchi staji
(kishi-yil)
1 ishchiga
mahsulot
(ming so‘m)
Y
i
2
Y
i
2
n
i
A
1
2
3
4
5
6
7
n
i
x
j
n
i
x
i
y
i
n
i
x
i
n
i
y
i
=y
i
n
i
/n
i
№1
1
1,0
200
1,0
200
40000
40000
№2
2
1,5
404
3,0
202
40804
81608
№3
3
1,9
585
5,7
195
38025
114075
№4
7
2,0
1638
14,0
234
54756
383292
№5
3
3,0
615
9,0
205
42025
126075
№6
3
3,8
666
11,4
222
49284
147852
№7
3
4,0
663
12,0
221
48841
146523
№8
5
4,2
1100
21,0
220
48400
242000
№9
4
5,9
888
23,6
222
49284
197136
Ia=9 hammasi
31
3,2
6759
100,7
218,0
411415
1478561
№10
5
6,5
1160
32,5
232
53824
269120
№11
6
6,5
1380
39,0
230
52900
317400
№12
9
7,0
2169
63,0
241
58081
522729
№13
8
7,5
1960
60,0
245
60025
480200
№14
10
7,0
2420
70,0
242
58564
585640
№15
9
7,7
2250
69,3
250
62500
562500
I b=6 hammasi
47
7,1
11339
333,8
241,3
345894
2737589
№16
8
11,9
1992
95,2
249
62001
496008
№17
10
12,0
2440
120,0
244
59536
595360
№18
10
12,7
2900
127
290
84100
841000
I-3 hammasi
28
12,2
7332
342,2
261,9
205637
1932368
I jami 18
106
7,3
25430
776,7
239,9
962946
6148518
№19
12
4,4
3000
52,8
250
62500
750000
Oddiy
yoki
bir
o‘lchamli guruhlash bir
belgi asosida, murakkab
yoki
ko‘p
o‘lchamli
guruhlash ikki va undan
ortiq
belgilar
asosida
tuziladi.
PDF created with pdfFactory trial version
www.pdffactory.com
№20
13
5,3
3276
68,9
252
63504
825552
№21
14
6,3
3528
88,2
252
63504
889056
№22
17
6,0
4352
102,0
256
65536
1114112
№23
11
5,5
2625
60,5
245
60025
660275
II a=5 hammasi
67
5,6
16851
372,4
251,5
345894
4238995
№24
15
7,0
3780
105,0
252
63504
952560
№25
16
7,5
4048
120,0
253
64009
1024144
№26
18
8,0
4716
144,0
262
68644
1235592
№27
20
8,8
5280
176,0
264
69696
1393920
№28
18
9,4
5202
169,2
289
83521
1503378
№29
19
10,1
4978
191,9
262
68644
1304236
№30
18
10,5
4968
189,0
276
76176
1371168
II b 7 hammasi
124
8,8
32972
1095,1
265,9
494194
8784998
№31
17
12,1
4726
205,7
278
77284
1313828
№32
19
12,1
5301
229,9
279
77841
1478979
№33
20
13,8
6000
276,0
300
90000
1800000
№34
20
16,0
6020
320,0
301
90601
1812020
II v 4 hammasi
76
13,6
22047
1031,6
290,1
335726
6404827
II jami 16
267
9,4
71870
2499,1
269,2
1144989
19428820
№35
21
6,3
5670
132,3
270
72900
1530900
№36
24
6,2
6720
148,8
280
78400
1881600
№37
30
6,0
8100
180,0
270
72900
2187000
№38
26
6,3
6968
163,8
268
71824
1867424
III a 4 hammasi
101
6,2
27458
624,9
271,9
296024
7466924
№39
22
6,5
5830
143,0
265
70225
1544950
№40
23
7,0
6164
161,0
268
71824
1651952
№41
26
9,0
7254
234,0
279
77841
2023866
№42
27
10,0
7344
270,0
272
73984
1997568
№43
28
10,2
7840
285,6
280
78400
2195200
III b 5 hammasi
126
8,7
34432
1093,6
273,3
372274
9413536
№44
27
13,0
7506
351,0
278
77284
2086668
№45
21
11,8
6300
247,8
300
90000
1890000
№46
25
13,2
7100
330,0
284
80656
2016400
№47
25
15,2
7700
380,0
308
96864
2371400
№48
29
16,0
8410
464,0
290
84100
2438900
№49
31
16,0
8711
496,0
281
78961
2447791
№50
26
17,0
7930
442,0
305
93025
2418650
III b 7 hammasi
184
14,7
53657
2710,8
291,6
598890
15669809
III 16 jami
411
10,8
115547
4429,3
281,1
1267188
32550269
Hammasi
1784
9,8
212837
7705,1
271,5
3375123
58127607
Bu jadvalda ishchilar soni, o‘rtacha ishlash staji, yalpi qo‘shilgan qiymat
berilgan ma’lumotlardir, boshqa ma’lumotlar hisoblash yo‘li bilan olingan, jumladan
barcha ishchilar staji (kishi/yil) ishchilar sonini stajiga ko‘paytirishdan, 1 ishchiga
olingan mahsulot esa yalpi qo‘shilgan qiymatni ishchilar soniga bo‘lishdan hosil
bo‘lgan. Barcha 50 korxonalar dastlab ishchilar soniga qarab uch guruhga bo‘lingan.
Buning uchun guruh oralig‘i quyidagicha belgilangan:
31
21
,
20
11
,
10
1
10
3
30
3
)
1
(
1
)
49
(
31
min
max
−
=
−
=
−
=
=
=
−
=
−
=
IIIgr
IIgr
Igr
kishi
korxonaN
korxonaN
n
x
x
K
i
PDF created with pdfFactory trial version
www.pdffactory.com
ishchilarga ega bo‘lgan korxonalarni o‘z ichiga oldi. Jadvalda ular 1 jami, 2 jami, 3
jami degan qatorlarda keltirilgan.
So‘ngra har bir guruh doirasida korxonalar uchta guruhchalarga bo‘lingan.
Hamma guruhlarda guruhchalar oralig‘i bir xil bo‘lishini ta’minlash uchun (aks holda
ma’lumotlar taqqoslab bo‘lmaydi) yana o‘sha tartibdan foydalanilgan, ya’ni eng katta
stajdan (korxona ¹50) eng kichik staj (korxona ¹1) olinib uchga bo‘lingan:
yil
n
X
X
K
e
3
.
5
3
1
17
min
max
=
−
=
−
=
Natijada quyidagi oraliqli guruhchalar har bir guruh ichida barpo etilgan:
a=1,0-6,3 yil b=6,4-11,6 yil v=11,7-17,0 yil
Pirovardida ikki belgi birikmasi asosida tuzilgan murakkab guruhlashga ega
bo‘lingan. Agarda uchta guruhlar bo‘yicha muayyan guruhchalarga tegishli
ma’lumotlarni qo‘shsak, u holda ikkinchi belgi (staj) asosida tuzilgan oddiy
guruhlash vujudga keladi. Quyida 5.3-jadvalda har qaysi belgiga qarab tuzilgan
guruhlashlarning natijalari qayd qilingan.
Ishchilar soniga qarab guruhlashda korxona miqyosi oshgan sari mehnat
unumdorligi ham oshib bormoqda. Oldingi guruhga nisbatan keyingi guruhlarda
ishchilar soni bir kishiga ko‘payganda o‘rtacha bir ishchiga to‘g‘ri keladigan
mahsulot necha so‘mga ko‘payishini hisoblaymiz.
.
.
kishi
-
m
so'
ming
3
,
1
0
.
9
9
.
11
7
.
16
7
.
25
2
.
269
1
.
281
kishi
-
m
so'
ming
7
.
2
8
.
10
3
.
29
9
.
5
7
.
16
9
.
239
2
.
269
2
3
2
3
1
2
1
2
=
=
−
−
=
−
−
=
=
=
−
−
=
−
−
=
x
x
y
y
b
x
x
y
y
b
yx
yx
PDF created with pdfFactory trial version
www.pdffactory.com
5.3-jadval.
Kichik korxonalarda mehnat unumdorligi bilan korxona miqyosi va ishchi staji
orasidagi bog‘lanish
O‘rtacha 1 korxona
uchun
Guruhlar
Korxo
nalar
soni
Ishchilar
soni
Yalpi
qo‘shilgan
qiymat
(mahsulot,
ming so‘m)
Barcha
ishchilar
staji
(kishi-yil)
O‘rtacha staj
(yil)
O‘rtacha 1
ishchi
mahsuloti
(ming so‘m)
mahsulot
(ming
so‘m)
ishchi soni
a) ishchilar soniga
qarab korxona
miqyosi
f
i
ij
x
i
ij
ij
y
x
q
∑
=
il
ij
x
x
∑
∑
∑
=
ij
il
ij
x
x
x
x
∑
∑
=
ij
ij
i
x
q
y
∑
∑
=
ij
ij
ij
f
q
q
∑
∑
=
ij
ij
il
ij
f
x
x
x
1-10
18
106
25430
776.7
7.3
239.9
1414.2
5.9
11-20
16
267
71870
2499.1
9.4
269.2
4491.8
16.7
21-31
16
411
115547
4429.3
10.8
281.1
7221.7
25.7
Hammasi
50
784
212847
7705.1
9.8
271.5
4257.5
15.7
b) ishchilar stajiga
qarab guruhlar
f
il
ij
x
j
il
il
y
x
q
∑
=
ij
il
x
x
∑
∑
∑
=
ij
ij
il
x
x
x
x
∑
∑
=
ij
ij
i
x
q
y
∑
∑
=
il
jl
il
f
q
q
∑
∑
=
il
ij
j
f
x
x
1,0-6,3
18
199
51068
1098.0
5.5
256.6
2838.6
11.1
6,4-11,6
18
297
78743
2522.5
8.5
265.1
4374.6
16.5
11,7-17,0
14
288
83036
4084.6
14.2
288.2
5931.1
20.6
Hammasi
50
784
212847
7705.1
9.8
271.5
4257.5
15.7
Ikkinchi guruhda birinchi guruhga nisbatan ishchilar soni 1 kishiga
ko‘payganda mehnat unumdorligi (o‘rtacha 1 ishchi ishlab chiqargan mahsulot) 2,7
ming so‘mga ortgan, uchinchi guruhda ikkinchi guruhga nisbatan esa bu ko‘rsatkich
1,3 ming so‘mga oshgan. Bunday ko‘rsatkichlar bog‘lanish quvvati (kuchi) deb
ataladi. Ularning qiymatlaridagi farqlar kattalashib yoki kamayib borsa, belgilar
orasida egri chiziqli bog‘lanish mavjudligidan darak beradi. Agarda ular bir-biriga
teng bo‘lsa, belgilar orasida to‘g‘ri chiziqli bog‘lanish mavjuddir. Bu holda o‘rtacha
bog‘lanish quvvati (kuchi)ni ifodalovchi ko‘rsatkich muhim tahliliy ahamiyatga ega.
Ushbu ko‘rsatkich quyidagi formula yordamida hisoblanadi:
1
1
x
x
y
y
b
n
n
yx
−
−
=
bu yerda
n
y
va
1
y
oxirgi va birinchi guruhlarda natijaviy belgining o‘rtacha
qiymatlari x
x
n
−
1
o‘sha guruhlarda omil belgining o‘rtacha qiymatlari.
b
yx
<
0 bo‘lsa belgilar orasida teskari bog‘lanish, b
yx
>
0 bo‘lsa, ular orasida
to‘g‘ri bog‘lanish mavjud. Egri chiziqli bog‘lanish uchun o‘rtacha bog‘lanish
quvvatini ifodalovchi ko‘rsatkich ahamiyatga ega emas. Ish stajiga qarab guruhlash
natijalariga binoan yuqoridagi ko‘rsatkichlarni hisoblaymiz.
PDF created with pdfFactory trial version
www.pdffactory.com
.
.
kishi
-
m
so'
ming
6
,
5
1
,
4
1
,
23
5
,
16
6
,
20
1
,
265
2
,
288
kishi
-
m
so'
ming
6
,
1
4
,
5
5
,
8
1
,
11
7
.
16
6
,
256
1
,
265
2
3
2
3
1
2
1
2
=
=
−
−
=
−
−
=
=
=
−
−
=
−
−
=
x
x
y
y
b
x
x
y
y
b
yx
yx
Demak, ish staj bilan mehnat unumdorligi orasida ham egri chiziqli bog‘lanish
mavjud.
Analitik guruhlash natijalariga tayanib belgilar orasidagi bog‘lanishni yana bir
ko‘rsatkich: empirik korrelyatsion munosabat yordamida o‘lchash mumkin. Bu
ko‘rsatkich grekcha
η
(eta) harfi bilan belgilanadi. U dispersiyalarni qo‘shish
qoidasiga asoslanadi. Bu qoidaga binoan umumiy dispersiya ichki guruhiy va
guruhlararo dispersiyalar yig‘indisiga teng. Natijaviy belgi umumiy dispersiyasi
S
y
y
N
y
N
y
N
n
i
i
i
2
2
2
2
=
−
=
−
∑
∑
∑
(
)
guruhlangan qatorda
S
y
y n
n
y n
n
y n
n
y
i
i
i
i
i
i
i
i
i
2
2
2
2
=
−
=
−
∑
∑
∑
∑
∑
∑
(
)
Omil belgi nisbiy barqarorlikka ega bo‘lganda, guruh ichida shakllangan
natijaviy belgi dispersiyasi boshqa o‘rganilmayotgan belgilar (omil belgidan tashqari)
hisobiga vujudga keladi. Bu dispersiya qoldiq dispersiya deb ataladi. U
o‘rganilayotgan omil x biriktirilib qo‘yilganda natijaviy belgi o‘zgaruvchanligi
qanday darajada bo‘lishi mumkinligini o‘lchaydi, ya’ni
2
2
0
2
2
)
(
)
(
−
=
−
=
∑
∑
∑
=
j
ij
j
ij
j
n
j
j
ij
x
y
n
y
n
y
n
y
y
S
i
Bu yerda: y
ij
- j guruhga tegishli i-to‘plam birligida natijaviy belgi ega bo‘lgan
qiymat;
j
y
- j guruhi uchun natijaviy belgi o‘rtacha qiymati;
n
j
- j guruhiga tegishli birliklar soni
j - 1,2,3, . . . m
Ayrim guruhlar uchun hisoblangan ichki guruhiy dispersiyalardan ularning
o‘rtacha qiymati aniqlanadi, ya’ni
PDF created with pdfFactory trial version
www.pdffactory.com
S
S
n
n
y x
y x
j
j
m
j
j
m
( )
( )
2
2
1
1
=
=
=
∑
∑
Guruhlararo dispersiya o‘rganilayotgan omil ta’siri ostida natijaviy belgi
qanday o‘zgaruvchanlikka ega bo‘lishini o‘lchaydi, shuning uchun u omil
dispersiyasi deb ham ataladi, ya’ni
2
2
1
2
2
)
(
−
=
−
=
∑
∑
∑
∑
∑
=
N
y
n
n
y
n
n
y
y
S
i
j
j
j
j
m
j
j
i
j
y
x
Dispersiyalarni qo‘shish qoidasini quyidagicha yozish mumkin:
∑∑
∑
∑
∑
−
+
−
=
−
+
=
m
j
n
i
i
j
j
i
j
j
ij
j
i
ij
y
x
y
y
n
y
y
y
y
y
y
S
S
S
x
)
(
)
(
2
2
)
(
2
2
2
)
(
2
)
(
)
(
)
(
yoki
Empirik korrelyatsion munosabat natijaviy belgi o‘zgaruvchanligining qaysi
qismi omil belgi ta’siri ostida shakllanishini o‘lchaydi. U omil dispersiyasini umumiy
dispersiyaga nisbatidan kelib chiqadi.
2
2
2
y
y
S
S
x
=
η
- empirik determinatsiya koeffitsiyenti,
2
2
y
y
S
S
x
=
η
- empirik korrelyatsion munosabat.
Bu ko‘rsatkich (0; 1) oraliqda qiymatga ega bo‘ladi. 1 ga yaqinlashgan sari,
bog‘lanish kuchliroqligini anglatadi, va aksincha bo‘lsa bog‘lanish kuchsizdir. Jadval
№5.2 va 5.3 ma’lumotlariga binoan:
a) Korxona miqyosi (ishchilar soni) bilan mehnat unumdorligi orasidagi
bog‘lanish uchun
PDF created with pdfFactory trial version
www.pdffactory.com
I
4249
,
0
430
7
.
182
7
.
182
3
.
73712
0
.
73895
784
212873
411
267
106
411
*
1
.
281
267
*
2
.
261
106
*
2399
430
784
212873
784
127607
.
58
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
=
=
=
=
−
−
=
−
+
+
+
+
=
−
=
=
−
=
∑
∑
∑
y
y
i
j
j
j
y
y
S
S
N
y
n
n
y
S
S
x
x
η
Demak, mehnat unumdorligi umumiy dispersiyasining 42,5% korxonalar
miqyosi orasidagi o‘zgaruchanlik hisobiga ro‘y bergan.
b) ish staji va mehnat unumdorligi orasidagi bog‘lanish uchun
II.
6077
.
0
430
8
.
158
3693
.
0
430
8
.
158
8
,
158
3
,
73712
1
.
73873
784
212783
288
297
199
288
*
288
297
*
1
.
265
199
*
6
.
256
0
.
430
3
.
73712
3
.
74142
784
212783
784
58127607
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
=
=
=
=
=
=
−
−
=
−
+
+
+
+
=
=
−
=
−
=
y
y
y
y
y
S
S
S
S
x
x
x
η
η
Demak, mehnat unumdorligi umumiy dispersiyasining 36,9% ish staji
orasidagi o‘zgaruvchanlik hisobiga shakllangan.
Natijaviy belgiga bir to‘da omillar ta’siri va ayrim omillarning sof ta’sirini
o‘rganish uchun ko‘p omilli analitik guruhlash amalga oshiriladi. U omil belgilar
birikmasi asosida to‘plam birliklarini murakkab guruhlash yo‘li bilan bajariladi.
Bunday guruhlashni kombinatsion guruhlash deb ataladi. Har qaysi guruh va
guruhchalar uchun natijaviy belgining o‘rtacha qiymatlari hisoblanadi. Bizning
misolimizda kombinatsion guruhlash quyidagi shaklga ega.
PDF created with pdfFactory trial version
www.pdffactory.com
5.4-jadval.
Do'stlaringiz bilan baham: |