PDF created with pdfFactory trial version
www.pdffactory.com
8.4. Dispersiya va kvadratik o‘rtacha tafovut xossalari
Dispersiya va kvadratik o‘rtacha tafovut algebraik amallarni bajarish uchun
eng qulay o‘zgaruvchanlik me’yoridir. Bu jihatdan u arifmetik o‘rtachani eslatadi.
Dispersiya va kvadratik o‘rtacha tafovutlarning eng muhim xossalarini ko‘rib
chiqamiz.
1.
2
x
σ
va
x
σ
arifmetik o‘rtachaga
х
nisbatan hisoblanganda bu ko‘rsatkichlar
o‘zgaruvchanlikning eng kichik qiymatli me’yoridir, ya’ni
2
2
A
x
S
〈
σ
bunda A
≠
х
.
2
2
2
2
2
)
(
d
N
A
x
S
A
+
=
−
=
∑
σ
. (8.3)
Bu yerda:
2
2
)
(
A
x
d
−
=
. Demak,
2
2
x
A
S
σ
〉
, chunki
2
2
2
d
S
A
x
−
=
σ
2.
Qator hadlarini biror A o‘zgarmas miqdorga kamaytirsak (yoki
ko‘paytirsak), ya’ni
A
x
−
, bu hol dispersiya va kvadratik o‘rtacha tafovutga ta’sir
etmaydi, ya’ni yangi
A
x
y
−
=
qator uchun bunday ko‘rsatkich boshlang‘ich qator
ko‘rsatkichlariga teng bo‘ladi:
2
2
y
у
у
х
=
(8.5)
3.
Qator hadlarini biror o‘zgarmas miqdor k marta qisqartirilsa (yoki
ko‘paytirilsa), dispersiya k
2
marta, kvadratik o‘rtacha tafovut k marta ozayadi (yoki
ortadi).
u=x/k bo‘lsa
/k
,
/k
2
2
2
x
y
x
y
σ
σ
σ
σ
=
=
(8.6)
4.
7-bobda xususiy o‘rtacha darajalari
2
1
ва
х
х
bo‘lgan ikki qatordan tarkib topgan
umumiy qator o‘rtacha darajasi
х
orasida quyidagicha bog‘lanish mavjudligi
ko‘rsatilgan edi
2
2
1
1
x
N
x
N
x
N
+
=
.
Bu yerda N
1
, N
2
va N = N
1
+N
2
ayrim va umumiy to‘plam hajmi (qatorlar
variantlarining soni).
x
x
x
,
,
2
1
- tegishli tartibda qator o‘rtacha darajalari.
Xuddi shuningdek, umumiy qator dispersiyasi va kvadratik o‘rtacha tafovutini
tarkibiy qatorlarning tegishli ko‘rsatkichlari orqali ifodalash mumkin. Tarkibiy
qatorlar dispersiyasi
σ
2
1
va
σ
2
2
, ularning o‘rtacha miqdorlari bilan umumiy o‘rtacha
orasidagi farqlarni
1
1
d
x
x
=
−
va
2
2
d
x
x
=
−
deb belgilasak, u holda (8.4) formulaga
binoan bu tarkibiy qatorlarning umumiy o‘rtachaga nisbatan hisoblangan o‘rtacha
kvadrat tafovutlari S
2
1
=
σ
2
1
+ d
2
1
va S
2
2
=
σ
2
2
+ d
2
2
teng bo‘ladi. Shuning uchun
umumiy qator uchun quyidagi ifodani yozish mumkin.
)
(
)
(
2
2
2
2
2
2
1
2
1
1
2
d
N
d
N
N
x
+
+
+
=
σ
σ
σ
bundan
PDF created with pdfFactory trial version
www.pdffactory.com
2
1
2
2
2
2
1
2
1
2
1
1
2
)
(
)
(
N
N
d
N
d
N
x
+
+
+
+
=
σ
σ
σ
2
1
2
2
2
2
1
2
1
2
1
1
2
)
(
)
(
N
N
d
N
d
N
x
+
+
+
+
=
σ
σ
σ
(8.7)
6.
N - birinchi natural sonlar uchun kvadratik o‘rtacha tvafovutni aniqlash ham
amaliy ahamiyat kasb etadi. Algebradan
12
ma’lumki, N - birinchi natural sonlar
yig‘indisi N(N + 1)/2, ularning kvadratlarining yig‘indisi esa N(N+1)(2N+1)/6 ifoda
bilan aniqlanadi. Demak, birinchi natural sonlar
o‘rtachasi: N(N + 1)/2 : N = (N + 1)/2 va (8.4)
formulaga binoan ularning o‘rtacha kvadrat tafovuti esa
quyidagi ifodaga teng:
σ
2
= (N+1)(2N+1)*1/6 - (N+1)
2
*1/4 bundan
σ
2
= (N
2
- 1)*1/12. (8.8)
Bu formuladan foydalanish uchun misol qilib belgi
darajalarini o‘lchamasdan, to‘plam birliklarini biror
umumiy xususiyati asosida saflab (bo‘ylab), so‘ngra tartib sonlari bilan belgilab
chiqish natijasida barpo bo‘ladigan N - rangli qatorlarni olish mumkin.
8.5. Dispersiya va kvadratik o‘rtacha tafovut hisoblashning soddalashtirilgan
usullari
Yuqorida bayon etilgan dispersiya xossalariga tayanib bu ko‘rsatkichni, demak,
kvadratik o‘rtacha tafovutni ham hisoblashni bir muncha soddalashtirish mumkin.
Shunday yo‘llardan biri shartli moment usuli deb ataladi.
8.5.1.Shartli moment usuli
O‘rganilayotgan
i
x
qatorning har bir hadidan A-o‘zgarmas miqdorni ayirib,
olingan natijalarni boshqa k-o‘zgarmas miqdorga bo‘lsak, boshlang‘ich
i
x
qator
o‘rniga yangi
i
y
qator vujudga keladi, ya’ni
k
A
x
y
i
i
−
=
. Agarda qator teng oraliqli
variantalarga ega bo‘lsa, A - konstanta qilib qator o‘rtasidagi hadni (variantani), k -
konstanta qilib esa oraliq kengligini olish kerak, chunki bu holda hisoblash juda
soddalashadi. So‘ngra yangi
i
y
-qatorning varianta qiymatlari va ularning
kvadratlaridan arifmetik o‘rtachalar hisoblanadi:
12
В.Назаров, Б.Т.Тошпылатов, А.Д. Дисумбетов. Алгебра ва сонлар назарияси 1-=исм, Т.:
Ы=итувчи, 1993, 68-бет.
Umumiy
dispersiya
o‘rtacha juz’iy dispersiya
bilan
juz’iy
o‘rtachalar
dispersiyasi
yig‘indisiga
teng. Bu dispersiyalarni
qo‘shish
qoidasi
deb
ataladi.
PDF created with pdfFactory trial version
www.pdffactory.com
∑
∑
∑
∑
∑
∑
=
=
=
=
=
=
=
=
i
n
i
i
i
n
i
i
i
n
i
i
i
n
i
i
f
f
y
y
N
y
y
f
f
y
y
N
y
y
1
2
2
1
2
2
1
1
ёки
ва
ёки
natijada
)
(
у
2
2
2
2
у
у
к
y
−
=
Bu ko‘rsatkich boshlang‘ich haqiqiy x
i
- qator dispersiyasini ham aniqlaydi,
chunki
2
2
2
2
2
2
y
ёки
x
x
у
x
y
−
=
−
=
σ
σ
(8.6).
7.1- jadval ma’lumotlari asosida shartnomani bajarish darajalari uchun
dispersiya va kvadratik o‘rtacha tafovutlarni umumiy tartibda va shartli moment
usulida hisoblaymiz.
Shartnoma
bajarish darajasiga
qarab
korxonalar
soni
o‘rtacha
shartnomani
bajarish darajasi
(%%)
y
i
=(x
i
-105)/10
korxonalar guruhi
i
f
i
x
A=105
k=10
y
i
f
i
y
i
2
f
i
80 gacha
1
75
-3
-3
9
80-90
3
85
-2
-6
12
90-100
5
95
-1
-5
5
100-110
9
105
0
0
0
110-120
7
115
1
7
7
120-130
5
125
2
10
20
130 va yuqori
4
135
3
12
36
jami
34
15
89
%
57
.
15
4
.
242
4
.
242
34
8240
)
15
*
44
.
0
89
(
10
34
1
)
(
1
yoki
%.
57
.
15
4
.
242
4
.
242
)
1936
.
0
6176
.
2
(
*
100
)
44
.
0
6176
.
2
(
10
)
(
6176
.
2
34
89
%
4
.
109
105
10
*
44
.
0
44
.
0
34
15
1
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
7
1
7
1
2
2
7
1
7
1
=
=
=
=
−
=
−
=
=
=
=
=
=
−
=
−
=
−
=
=
=
=
=
+
=
+
=
≈
=
=
∑
∑
∑
∑
∑
∑
∑
=
=
=
=
=
x
n
i
i
i
i
i
i
y
x
y
x
y
i
i
i
i
i
i
i
i
i
i
f
y
y
f
y
k
f
у
y
k
f
f
y
y
A
k
y
x
f
f
y
y
σ
σ
σ
σ
σ
σ
σ
PDF created with pdfFactory trial version
www.pdffactory.com
8.6. Dispersiyalarni qo‘shish qoidasi va undan bozor hodisalarni tahlil qilishda
foydalanish yo‘llari
Umumiy dispersiya (
2
i
x
σ
) o‘rtacha juz’iy dispersiya (
2
i
δ
) ustiga juz’iy
o‘rtachalar dispersiyasini (
2
i
x
σ
) qo‘shish natijasidir. Bu dispersiyalarni qo‘shish
qoidasi deb ataladi. Unga binoan, umumiy dispersiya ikkita tarkibiy dispersiyalardan
iborat bo‘lib, biri to‘plam qismlari ichidagi o‘zgaruvchanlikni o‘lchaydi, ikkinchisi
esa - ularning juz’iy o‘rtachalar orqali ifodalangan qismlararo farqlarini (variatsiyani)
ta’riflaydi. Masalan, agarda to‘plam birliklari biror muhim belgi asosida guruhlangan
bo‘lsa, u holda taqsimot qatori 3 turdagi dispersiyalar, ya’ni umumiy dispersiya,
guruhlararo dispersiya va ichki guruhiy dispersiya bilan ta’riflanadi. Umumiy
dispersiya hamma omillar ta’siri ostida o‘rganilayotgan belgi qanday variatsiyaga ega
ekanligini, guruhlararo dispersiya esa uning qaysi qismi guruhlash belgisining ta’siri
natijasida shakllanganini o‘lchaydi. Umumiy o‘zgaruvchanlikning qolgan qismi
boshqa barcha omillar hissasi bo‘lib, uni ichki guruhiy dispersiyalar aniqlaydi.
Natijada umumiy dispersiya guruhlararo dispersiya bilan o‘rtacha ichki dispersiyadan
tarkib topadi, ya’ni
2
2
2
i
i
x
x
x
σ
δ
σ
+
=
.
bu yerda
2
x
σ
- umumiy dispersiya
N
x
x
x
∑
−
=
2
2
)
(
σ
bunda
N
x
x
∑
=
2
i
х
σ
-guruhlararo dispersiya
i
i
x
N
x
x
i
∑
−
=
2
2
)
(
σ
bunda i - guruhlar soni
x
x
N
i
i
i
=
∑
har bir guruh uchun belgining o‘rtacha qiymati;
2
i
δ
- o‘rtacha ichki dispersiya
∑
∑
=
i
i
i
N
N
i
2
2
δ
δ
bunda
i
i
i
i
N
x
x
∑
−
=
2
2
)
(
δ
x
-to‘plam bo‘yicha belgining ayrim qiymatlari;
i
x
- har bir guruh bo‘yicha belgining ayrim qiymatlari;
N
i
- ayrim guruhlarga tegishli birliklar soni;
N - to‘plam bo‘yicha birliklar soni N=
∑
N
i
.
Misol:
8.2-jadval
Mintaqalar bozorida talab hajmi, baho darajasi va uning tebranish
ko‘rsatkichlari
Bozorlar
Savdo xajmi,t
N
i
1t bahosi (ming
so‘m)
i
x
ichki bozorda baholar tebranishi (juz’iy
dispersiyalar)
2
i
δ
Mintaqa N
1
455
400
900
Mintaqa N
2
600
350
784
Mintaqa N
3
900
320
829,4
Respublika bozori
2000
PDF created with pdfFactory trial version
www.pdffactory.com
Respublika bozorida 1t mahsulotning o‘rtacha bahosi:
x
x N
N
i
i
i
=
=
+
+
+
+
=
∑
∑
400 455 350 600 320 900
455 600 900
340
*
*
*
ming so‘m.
Mintaqalararo baho dispersiyasi
1029
1955
205800
900
600
455
900
)
340
320
(
600
)
340
350
(
445
)
340
400
(
)
(
2
2
2
2
2
=
=
+
+
−
+
−
+
−
=
−
=
∑
∑
i
i
i
х
N
N
x
x
i
σ
Yoki
i
х
σ
=
=
1029
32.08 mln.so‘m
O‘rtacha ichki mintaqaviy dispersiya
.
m
so'
ming
52
,
28
2
,
813
yoki
2
.
813
1955
1626360
900
600
455
900
*
4
.
829
600
*
784
455
*
900
j
2
2
=
=
=
=
+
+
+
+
=
=
∑
∑
δ
δ
δ
i
i
i
i
N
N
Umumiy respublika bo‘yicha baho dispersiyasi
=
+
=
2
2
2
i
x
i
x
σ
δ
σ
813.2
+
1029
=
1842.9 yoki
92
.
42
2
.
1842
=
=
х
σ
ming so‘m
8.7. Muqobil (alternativ) belgi dispersiyasi
Alternativ - o‘zagi lotincha «alter» - ikkitadan biriga asoslangan - frantsuzcha
«alternative» so‘z bo‘lib, bir-birini o‘zaro inkor qiluvchi imkoniyatlardan yoki
yo‘llardan har biri degan lug‘aviy ma’noga ega. Alternativ belgi deb o‘rganilayotgan
to‘plam birliklarining bir qismida uchraydigan, boshqa qismida esa uchramaydigan
xossalar ataladi. Masalan, iste’molchilarning bir qismi ayni tovarni iste’mol qilishga
moyil, boshqa qismi moyil emas.
Alternativ belgi qiymatlari bunday xossaga ega bo‘lgan birliklar uchun «1»
(bir) barcha ega bo‘lmaganlar uchun esa «0» (nol) deb ifodalanadi. Umumiy
to‘plamda alternativ belgi kuzatilgan birliklar salmog‘i «R», kuzatilmaganlari esa «q»
orqali belgilanadi, ularning yig‘indisi birga teng, ya’ni p+q=1
13)
.
x
xf
f
f
f
f
f
p
q
p
=
=
+
+
=
+
=
∑
∑
1
0
1
0
1
0
1
0
Demak, alternativ belgining o‘rtacha qiymati unga ega bo‘lgan birliklarning
to‘plamdagi
salmog‘iga
tengdir.
Bu
belgi
uchun
dispersiya
pq
p
p
p
p
p
p
p
q
p
p
p
p
q
p
p
p
p
q
p
p
p
d
x
x
f
f
x
x
p
=
−
=
−
=
+
−
=
+
+
−
=
+
+
−
=
−
+
−
=
−
=
−
=
∑
∑
∑
)
1
(
2
)
(
2
2
)
0
(
)
1
(
)
(
)
(
2
2
2
2
2
2
3
2
2
2
2
2
2
σ
demak,
pq
p
=
2
σ
(8.8)
13)
chunki r=f
1
/
∑
f va q=f
0
/
∑
f bo’lgani uchun
p+q=f
1
/
∑
f+f
0
/
∑
f=
∑
f/
∑
f=1
.
PDF created with pdfFactory trial version
www.pdffactory.com
Alternativ belgi dispersiyasining maksimal qiymati pq=0,5*0,5=0,25 teng.
Variatsiyani o‘rganish uchun quyidagi dispersiya turlari hisoblanadi va tahlil
qilinadi.
Salmoqning ichki guruhiy dispersiyasi
i
i
i
i
p
q
p
p
p
=
−
=
)
1
(
2
δ
(8.9)
Ichki guruhiy dispersiyalardan o‘rtacha dispersiya
δ
p
i
i
i
i
i
i
i
i
i
i
i
i
p
p
p q f
f
p
p d
p q
2
2
1
1
=
−
=
=
−
=
∑
∑
∑
(
)
(
)
(8.9a)
Guruhlararo dispersiya
∑
∑
∑
−
=
=
−
i
i
i
i
i
p
d
p
p
f
f
p
p
i
2
2
2
)
(
)
(
σ
(8.10)
bu yerda: f
i
- ayrim guruhlardagi birliklar soni;
i
p
- ayrim guruhlarda o‘rganilayotgan belgi salmog‘i;
p
- butun to‘plam bo‘ycha o‘rganilayotgan belgi salmog‘i
p
p f
f
p d
i
i
i
i
i
=
=
∑
∑
∑
bu yerda
d
f
f
i
i
i
=
∑
Umumiy dispersiya
pq
q
p
p
p
p
=
=
−
=
)
1
(
2
σ
(8.11).
Yuqorida uchta dispersiyalar o‘zaro quyidagicha bog‘langan:
2
2
2
i
i
p
p
p
σ
δ
σ
+
=
Do'stlaringiz bilan baham: |