9.3. Tanlanma kuzatish xatolarini aniqlash
Ta’rifga ko‘ra, tanlamaning reprezentativlik xatolari (
a
∆
) bosh ( a
~
) va
tanlama ko‘rsatkichlarning ayirmalariga teng, ya’ni
a
a
a
−
=
∆
~
va
w
p
p
−
=
∆
Tipologik
tanlash-bu
bosh
to‘plamni
muhim
guruhlarga bo‘lib, ular-ning
har biri ichidan ma’lum
birliklarni tasodifiy yoki
mexanik
usulda
tanlab
olishdir.
Bosh to’plam
Bir jinsli
Bir jinsli emas
Yakka birliklar
tanlab olish
Seriyalab
tanlash
Seriyalar
teng
Seriyalar
teng emas
Oddiy
tasodify
Mexanik
(oralatib)
Birikmaviy
Takrorla
nuvchi
Takrorla
nmaydi
gan
Ko’p
bosqichli
Fursatli
(momentli)
O’rganilayotgan belgilar bo’yicha
Bir jinsli (tipik) guruhlar tuzish
1
2
3
ҳ.к
Tanlash tartibiga qarab
PDF created with pdfFactory trial version
www.pdffactory.com
Tanlanma kuzatish ma’lumotlari bosh ko‘rsatkichlarni aniqlash uchun yetarli
bo‘lmaganligi sababli uning reprezentativlik xatolarini hisoblash mumkin emas.
Ammo statistikada ma’lum p(t) ehtimol (ishonch darajasi) bilan xatolarning yuqori
chegaralarini aniqlash usullari ishlab chiqilgan.
Ixtiyoriy tanlama ko‘rsatkich (a) xatosining
yuqori chegarasi (
∆
a
) uning o‘rtacha xatosi (
µ
a
) bilan
ishonch koeffitsiyentining (t) ko‘paytmasiga teng:
∆
a
a
t
=
*
µ
(9.1)
Endi ishonch koeffitsiyenti va o‘rtacha xatolarni aniqlash usullari bilan tanishib
chiqamiz.
Ishonch koeffitsiyentini aniqlash. P(t) ehtimol bilan ishonch koeffitsiyenti (t)
o‘rtasidagi bog‘lanish ushbu integral bilan ifodalanadi:
P t
e
dz
z
t
t
( )
=
−
−
∫
1
2
2
2
π
. (9.2)
Ishonch koeffitsiyentining berilgan qiymatlari uchun ehtimollarni hisoblash
jarayonini qulaylashtirish maqsadida ular o‘rtasidagi bog‘lanishni xarakterlaydigan
jadval tuzilgan. Bu jadval berilgan ishonch koeffitsiyentiga ko‘ra ehtimolni va
aksincha istalgan ehtimolga mos keladigan ishonch koeffitsiyentini aniqlash imkonini
beradi. Amaliy yoki o‘quv masalalari yechilganda ishonch koeffitsiyentining asosan
quyidagi qiymatlari keng qo‘llaniladi:
t
1.00
1.96
2.00
2.58
3.00
P(t)
0.683
0.950
0.954
0.990
0.997
Jadvaldan tanlanmaning miqdori (n) yetarlicha katta bo‘lgan hollardagina
foydalanish mumkin. Agar tanlanmaning miqdori n
≤
30 bo‘lsa, u kichik tanlanma deb
yuritiladi. Kichik tanlanmalar uchun ehtimol faqat ishonch koeffitsiyentiga emas,
balki tanlanmaning miqdoriga ham bog‘liq ravishda aniqlanadi. Masalan, n =10
bo‘lganda:
t
1
2
3
P(t)
0.657
0.923
0.985
Endi tanlanma ko‘rsatkichlarning o‘rtacha
xatolari masalasiga kelsak, ular tanlanma to‘plam
hajmiga va o‘rganilayotgan belgilarning variatsiyasiga
bog‘liqdir. Ular tanlash usullari va o‘akllariga qarab
turlicha aniqlanadi.
Quyida tanlanma o‘rtacha miqdorning (
x)
o‘rtacha kvadratik xatosi (µ
x
)ni aniqlash formulalar
tanlash usullari va shakllari uchun keltirilgan:
Tanlanma ko‘rsatkich
xatosining
ehtimolli
chegarasi t karra kvad-ratik
o‘rtacha xatoga teng.
Tanlanma
ko‘rsatkichning
o‘rtacha
xatosi
-
bu
bosh
to‘plamdan u yoki bu
usulda
ko‘p
tanlamalar
tashkil
etib,
ularning
xatolaridan
hisoblangan
o‘rtacha kvadratik xatodir.
PDF created with pdfFactory trial version
www.pdffactory.com
Tartib
raqami
Tanlash usullari va shakllari
Tanlash sxemalari
Takrolanuvchi
Takrorlanmaydigan
1
)
1
Yakka tartibda tasodifiy tanlash
n
Х
2
σ
µ
=
)
1
(
2
−
−
=
N
n
N
n
Х
σ
µ
*
9.3
2
Yakka tartibda mexanik tanlash
Qo‘llanilmaydi
)
1
(
2
−
−
=
N
n
N
n
Х
σ
µ
*
9.4
3
Guruhlab (tiplarga ajratib) yakka
tartibda tasodifiy tanlash
n
Х
2
δ
µ
=
)
1
(
2
−
−
=
N
n
N
n
Х
δ
µ
*
9.5
4
Guruhlab (tiplarga) ajratib yakka
tartibda mexanik tanlash
Qo‘llanilmaydi
)
1
(
2
−
−
=
N
n
N
n
Х
δ
µ
*
9.6
5
Seriyalab tasodifiy tanlash
s
x
Х
2
σ
µ
=
)
(
1
−
1
−
−
1
=
2
S
s
s
X
Х
σ
µ
9.7
6
Seriyalab mexanik tanlash
Qo‘llanilmaydi
)
(
1
−
1
−
−
1
=
2
S
s
s
X
Х
σ
µ
9.8
Formulalarda foydalanilgan belgilar:
N, n - bosh va tanlanma to‘plam birliklarining soni;
S, s - bosh va tanlanma to‘plamdagi seriyalar soni;
σ
2
- dispersiya;
δ
2
- o‘rtacha ichki guruhiy dispersiya;
2
i
x
σ
- guruhlararo (seriyalararo) dispersiya.
Umumiy dispersiya (
σ
2
), har bir guruhning dispersiyasi
δ
2
va guruhlararo
dispersiya 8-bobda ko‘rib chiqilgan tartibda hisoblanadi.
Guruhiy dispersiyalarning o‘rtachasi va guruhlararo dispersiya quyidagicha
aniqlanadi:
∑
∑
=
=
=
k
i
i
k
i
i
i
n
n
i
1
1
2
2
δ
δ
∑
∑
=
=
−
=
k
i
i
i
k
i
i
x
n
n
x
x
i
1
1
2
2
)
(
δ
(9.9)
bu yerda:
i
n
- i - guruhdagi to‘plam birliklari soni;
i
x
- belgining i – guruh bo‘yicha o‘rtacha miqdori.
Keltirilgan formulalardan kelib chiqadiki, tasodifiy va mexanik tanlashlarda
ko‘rsatkichlarning o‘rtacha kvadratik xatolari bir xil bo‘lib, tiplarga ajratib (guruhlab)
tanlash xatolari esa doimo boshqa usullarnikidan kichik bo‘ladi. Chunki
dispersiyalarni qo‘shish qoidasiga binoan
2
2
2
i
x
i
σ
δ
σ
+
=
.
Ma’lumki,
σ
2
x
≥
0, bundan
σ
2
x
≥δ
i
2
ekanligi ravshan bo‘ladi.
1
)
Eslatma: bosh to’plam hajmi katta bo’lganda, masalan, N>500 formulalar maхrajidagi -1 ni hisobga olmaslik
mumkin. natijada qasv ichidagi koeffitsiеnt quyidagicha ifodalanadi: (1-n/N)
PDF created with pdfFactory trial version
www.pdffactory.com
Endi tanlanma o‘rtacha miqdori (
x
) va uning xatosining chegarasiga (
∆
x
)
asoslanib bosh o‘rtacha miqdor uchun ishonch oralig‘ini aniqlash mumkin.
P.L.Chebishev teoremasi tasdiqlaydiki, R(t) ehtimol bilan ushbu tengsizlik
o‘rinli
.
~
x
x
x
∆
≤
−
Bundan quyidagi tengsizliklar kelib chiqadi:
х
х х
Х
Х
−
≤ ≤ +
∆
∆
~
(9.10)
Demak, R(t) ehtimol bilan aytish mumkinki, belgining bosh o‘rtacha miqdori
~
х
ushbu х
х
Х
Х
−
+
∆
∆
,
oraliqda yotadi.
O‘rganilayotgan belgiga ega bo‘lgan birliklarning (m) tanlanmadagi
salmog‘ining (
ω
=
т
п
) o‘rtacha kvadratik xatosi (
µ
r
) tanlash usullari va
sxemalariga qarab quyidagicha aniqlanadi:
Tanlash sxemalari
1)
Tartib
raqami
Tanlash usullari va shakllari
Takrolanuvchi
Takrorlanmaydigan
2)
1
Yakka tartibda tasodifiy tanlash
P
n
µ
ω
ω
=
−
(
)
1
−
−
−
=
1
)
1
(
N
n
N
n
P
ω
ω
µ
*
2
Yakka tartibda mexanik tanlash
Qo‘llanilmaydi
−
−
−
=
1
)
1
(
N
n
N
n
j
j
P
ω
ω
µ
*
3
Tiplarga
ajratib
(guruhlab)
yakka tartibda tasodifiy tanlash
n
j
P
)
1
(
ω
ω
µ
−
=
−
−
−
=
1
)
1
(
N
n
N
n
j
j
P
ω
ω
µ
*
4
Tiplarga
ajratib
(guruhlab)
mexanik tanlash
Qo‘llanilmaydi
−
−
−
=
1
)
1
(
N
n
N
n
P
ω
ω
µ
*
5
Seriyalab tasodifiy tanlash
s
P
2
ω
σ
µ
=
−
−
−
=
1
1
1
2
S
s
s
P
ω
σ
µ
6
Seriyalab mexanik tanlash
Qo‘llanilmaydi
1
−
1
−
−
1
=
2
S
s
s
P
ω
σ
µ
Keltirilgan formulalarda belgining guruhlardagi salmoqlarining (
ω
j
) o‘rtachasi
(
ω
) va guruhlararo dispersiyadan (
2
ω
σ
) foydalanilgan, ya’ni:
1)
Nazariy jihatdan formulada r – bosh to’plamdagi bеlgi salmog’i olinishi kеrak. Natijada altеrnativ bеlgi dispеrsiyasi
pq formula sur’atida bo’ladi. Ammo bu ko’rsatkich noma’lum bo’lgani uchun amaliyotda tanlama to’plam altеrnativ
bеlgi dispеrsiyasi qo’llanadi. Хuddi shunga o’хshab o’rtacha tanlash хatosini aniqlashda ham bosh to’plam dispеrsi-
yasiga nazariy jihatdan asoslanish kеrak. Ammo u noma’lum bo’lgani uchun tanlanma dispеrsiya qo’llanadi.
2)
Eslatma: bosh to’plam katta hajmga ega bo’lsa, masalan, N>500 formulalar maхrajidagi -1 hisobga olinmaydi.
Natijada qavs ichidagi ifoda quyidagicha bo’ladi: 1-n/N.
PDF created with pdfFactory trial version
www.pdffactory.com
.
)
(
)
1
(
,
2
2
∑
∑
∑
∑
−
=
−
=
=
i
i
i
i
i
i
i
n
n
w
w
n
n
ω
ω
σ
ω
ω
ω
Endi tanlanma salmoq (
ω
) va uning chegaraviy o‘rtacha xatosiga
(
∆
Р
P
t
=
*
µ
) asoslanib, bosh salmoq (R) uchun ishonch oralig‘ini aniqlaymiz.
P.L.Chebishev teoremasi tasdiqlashicha, R(t) ehtimol bilan ushbu tengsizlik
o‘rinli
Р
Р
−
≤
ω
∆
.
Bundan
ω
ω
−
≤ ≤ +
∆
∆
Р
Р
Р
yoki
100
*
)
(
(%)
100
*
)
(
т
т
p
∆
+
≤
≤
∆
−
ω
ω
tengsizliklar kelib chiqadi.
Demak, R(t) ehtimol bilan aytish mumkin, belgining bosh salmog‘i ushbu
т
т
∆
+
÷
∆
−
ω
ω
oraliqda yotadi.
Tanmanma hajmi kichik bo‘lsa, masalan, n<30
uni kichik tanlanma deb ataladi. Bunday tanlanmalar
uchun tanlanma o‘rtacha va salmoqning o‘rtacha
kvadratik xatolari yuqorida keltirilgan formulalarga
tuzatish kiritish yo‘li bilan aniqlanadi. Bunda
dispersiya tanlama hajmidan bitta kamiga bo‘lish
orqali aniqlanadi, ya’ni
1
)
(
2
2
.
.
−
−
=
∑
n
х
х
т
к
σ
Yuqorida ko‘rib chiqilgan nazariy masalalarni misollarda tushuntiramiz.
Odatda 30 tadan kam
birliklaridan
(n
<
30)
tuzilgan tanlanma kichik
tanlanma deb yuritiladi.
PDF created with pdfFactory trial version
www.pdffactory.com
9.1-jadval
Korxona ishchilarining ish haqi bo‘yicha taqsimoti
Ishchilarning o‘rtacha
oylik ish haqi bo‘yicha
guruhlari (ming so‘m)
Ishchilar
soni
120 gacha
50
120-140
250
140-160
400
160-180
200
160 va undan yuqori
Jami
1000
1-misol. Yakka birliklarni tasodifiy (takrorlanuvchi) tanlash usuli bilan 20000
ta ishchidan 1000 tasi tanlab olingan va o‘rtacha oylik ish haqisi bo‘yicha
guruhlangan:
Berilgan ma’lumotlarga asoslanib:
1. 0,954 ehtimol bilan ishchilarning o‘rtacha oylik ish haqisi uchun ishonch
oralig‘i aniqlansin.
2. 0,997 ehtimol bilan 140 ming so‘m va undan yuqori oylik ish haqisi oluvchi
ishchilarning salmog‘i uchun ishonch oralig‘i aniqlansin.
Yechish. 1. Moment usuli bilan tanlanmadagi ishchilarning o‘rtacha oylik ish
haqisi va uning dispersiyasini hisoblasak, ular quyidagilarga teng:
x
= 151 ming so‘m va
σ
2
=419.
o‘rtacha tanlanma xatosi
µ
σ
Х
n
=
=
=
2
419
1000
0 645
.
ming so‘m.
p(t)= 0.954 bo‘lganda, jadvaldan t = 2 topiladi, u holda xatoning chegarasi
∆
Х
=
=
2 0 645 1 29
* ,
,
ming so‘m.
Ishchilarning o‘rtacha oylik ish haqisi (
х
) uchun ishonch oralig‘ini aniqlaymiz:
151 - 1,29
≤
~
х
≤
151 + 1,29 ,
bundan
149,71 ming so‘m
≤
~
х
≤
152,29 ming so‘m.
Demak, ishchilarning o‘rtacha oylik ish haqisi 0,954 ehtimol bilan 149,71 ming
so‘mdan 152,29 ming so‘mgacha oraliqda ekan yoki boshqacha qilib aytganda,
ishchilarning o‘rtacha oylik ish haqisi 151 ming so‘m deb qaralsa, xato 1,29 ming
so‘mdan oshmaydi.
2. Tanlanmada 140 ming so‘m va undan yuqori ish haqi oluvchi ishchilarning
salmog‘i
PDF created with pdfFactory trial version
www.pdffactory.com
ω
ω
= =
+
+
=
n
400 200 100
1000
0 7
.
yoki 70%.
Uning o‘rtacha xatosi
µ
ω
ω
Р
n
=
−
=
−
=
(
)
. (
. )
.
1
0 7 1 0 7
1000
0 0145 yoki 1,45%.
P(t)=0.997 bo‘lganda, ishonch koeffitsiyenti t = 3 bo‘lib, xatoning chegarasi
∆
p
= 3* 0,0145 = 0,0435 yoki 4,35%.
To‘plamda 140 ming so‘m va undan yuqori oylik ish haqi oluvchi ishchilarning
salmog‘i (r) uchun ishonch oralig‘i quyidagicha aniqlanadi:
0,7 - 0,0435
≤
r
≤
0,7 + 0,0435 ,
bundan 0,6565
≤
r
≤
0,7435 yoki 65,65%
≤
r%
≤
74,35%.
Shunday qilib, 0,997 ehtimol bilan 140 ming so‘m va undan yuqori ish haqi
oluvchi ishchilarning bosh to‘plamdagi salmog‘i 65,65% dan 74,35% gacha oraliqda
ekanligini tasdiqlash mumkin.
2-misol. Yakka birliklarni mexanik tanlash usuli bilan aksioner birlashma
ishchilaridan 500 tasi (5 foizi) tanlab olingan. Kuzatish ma’lumotlari ko‘rsatdiki,
tanlamadagi ishchilarning o‘rtacha kvadratik tafovuti 4,1 yil va ish staji 15 yildan
yuqori bo‘lgan ishchilarning salmog‘i 40 foiz ekan. Berilgan ma’lumotlarga
asoslanib:
1) 0,683 ehtimol bilan ishchilarning o‘rtacha ish staji uchun ishonch oralig‘i
aniqlansin;
2) 0,950 ehtimol bilan ish staji 15 yil yetmagan ishchilarning salmog‘i uchun
ishonch oralig‘i aniqlansin.
Yechish: 1. Birlashmadagi ishchilar soni:
N
n
=
=
=
*
*
100
5
500 100
5
10000 kishi.
Ish stajining o‘rtacha xatosi
µ
σ
Х
n
n
N
=
−
=
−
=
2
2
1
41
500
1
500
10000
018
.
.
yil.
R(t)= 0.683 da t = 1, u holda xatoning chegarasi:
∆
x
= 1*0,18 = 0,18 yil.
Ishchilarning o‘rtacha ish staji uchun ishonch oralig‘i
10-0,18
≤
~
х
≤
10+0,18
9,82 yil
≤
~
х
≤
10,18 yil bo‘ladi.
2. Ish staji 15 yilga yetmagan ishchilarning tanlanmadagi salmog‘i 100-40= 60
foiz yoki
ω
= 0,6. Uning o‘rtacha xatosi
0675
.
0
10000
500
1
500
)
6
.
0
1
(
6
.
0
1
)
1
(
=
−
−
=
−
−
=
N
n
n
т
ω
ω
µ
yoki 6,75%.
Salmoq xatosining chegarasi
PDF created with pdfFactory trial version
www.pdffactory.com
∆
r
= 1,96*0,0675=0,1323 yoki 13,23%.
Ish stji 15 yilga yetmagan ishchilarning salmog‘i (R) uchun
ishonch oralig‘i
60-13,23
≤
R
≤
60+13,23
yoki
46,77%
≤
R
≤
73,23%
bo‘ladi.
3-misol. Aksioner birlashmaning 10000 ta ishchisi yoshi bo‘yicha 4 guruhga
(tipga) ajratilgan va ulardan yakka birliklarni tasodifiy (takrorlanuvchi) tanlash usuli
bilan 500 tasi tanlab olingan. Kuzatish ma’lumotlari quyidagicha xarakterlanadi:
9.2-jadval.
Aksioner birlashma ishchilarining ish staji bo‘yicha taqsimoti
Ishchilar soni
Tanlanma to‘plamda
Ishchilar
ning yoshi
bo‘yicha
guruhlari
Kishi
%
Ishchilar
soni,kishi
Ishchilar yoshi
bo‘yicha
dispersiyalri
Guruhlardagi
ayollar salmog‘i
17-25
2000
20
100
25
0,4
25-40
3000
30
150
200
0,50
40-55
4000
40
200
400
0,3
55 va undan
yuqori
1000
10
50
500
0,2
Jami
10000
100
500
-
-
Berilgan ma’lumotlarga asoslanib:
1) ishchilarning tanlanma o‘rtacha yoshining o‘rtacha xatosi aniqlansin,
2) tanlanmadagi ayollar salmog‘ining o‘rtacha xatosi aniqlansin.
Yechish. 1. Guruh dispersiyalarining o‘rtachasi
275
10
40
30
20
10
*
500
40
*
400
30
*
200
20
*
25
2
2
=
+
+
+
+
+
+
=
=
∑
∑
i
i
i
i
n
n
δ
δ
Tiplarga ajratib yakka tartibda tasodifiy (takrorlanuvchi) tanlash usuli uchun
ishchilar o‘rtacha yoshining o‘rtacha xatosi bunday aniqlanadi:
742
.
0
500
275
2
≈
=
=
n
i
Х
δ
µ
yosh.
2. Tanlanmadagi ayollarning salmog‘i ularning guruhlaridagi
salmoqlaridan o‘rtachasiga teng
PDF created with pdfFactory trial version
www.pdffactory.com
37
.
0
10
40
30
20
10
*
2
.
0
40
*
3
.
0
30
*
5
.
0
20
*
4
.
0
=
+
+
+
+
+
+
=
=
∑
∑
i
i
i
n
n
ω
ω
yoki 37%.
Ayollar salmog‘ining o‘rtacha xatosi
µ
ω
ω
Р
n
=
−
=
−
≈
(
)
.
(
.
)
.
1
0 37 1
0 37
500
0 0215 yoki 2,15%.
9.3-jadval
30> Do'stlaringiz bilan baham: |