10.8. Ko‘p o‘lchovli korrelyatsiya. Muhim va mohiyatli omillarni tanlash
Korrelyatsion bog‘lanishning xususiyati regressiya tenglamasida bir necha muhim va
mohiyatli omillar ishtirok etishini taqozo qiladi. Shuning uchun regressiya
tenglamasiga kiritiladigan mohiyatli omillarni tanlash katta ahamiyatga egadir.
Ko‘p omilli regressiya tenglamasida o‘zaro kuchli chiziqli korrelyatsion bog‘langan
omillar bir vaqtda ishtirok etmasligi kerak. Chunki ular regressiya tenglamasida bir-
birini
ma’lum
darajada
takrorlab,
natijada
regressiya
va
korrelyatsiya
ko‘rsatkichlarining buzilishiga sababchi bo‘ladi. Demak, tanlangan omillar ichida
o‘zaro kuchli chiziqli korrelyatsion bog‘lanishda bo‘lgan omillardan ba’zilarini
regressiya tenglamasiga kiritmaydi. Buning uchun chiziqli juft korrelyatsiya
koeffitsiyentlarining matritsasi tuziladi.
10.9. Ko‘p omilli chiziqli regressiya tenglamasini aniqlash
Ko‘p omilli regressiyaning chiziqli tenglamasi umumiy ko‘rinishda
quyidagicha yoziladi:
∑
=
+
=
+
+
+
+
=
k
j
j
j
n
n
k
x
a
a
x
a
x
a
x
a
a
y
1
0
2
2
1
1
0
.....
2
,
1
...
€
. (10.28)
Bu yerda:
k
y
,...
2
,
1
€
- natijaviy belgining o‘zgaruvchan o‘rtacha miqdori bo‘lib, uning
indekslari regressiya tenglamasiga kiritilgan omillarning tartib sonlarini ko‘rsatadi;
a
0
- ozod had;
a
j
– xususiy regressiya koeffitsiyentlari.
Ko‘p omilli regressiya tenglamasining parametrlarini hisoblash «eng kichik
kvadratlar» usuliga asoslanib hosil qilinadigan ushbu normal tenglamalar tizimini
yechishga tayanadi:
а n a x
a
x
a
x
y
а x
a
x
a
х x
a
х x
yх
а x
a
x x
a
х x
a
х
k
k
k
k
k
k
k
k
k
0
1
1
2
2
0
1
1
1
2
2
1
2
1
1
0
1
1
2
2
2
+
+
+
+
=
+
+
+
+
=
+
+
+
+
=
Σ
Σ
Σ
Σ
Σ
Σ
Σ
Σ
Σ
Σ
Σ
Σ
Σ
Σ
.....
.....
.
.....
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
yх
k
(10.29)
Normal tenglamalar tizimi chiziqli algebraning biror usulini qo‘llab yechiladi
va noma’lum hadlar topiladi. yechishni ShEHMda bajarish uchun maxsus
«Microstat», «Statgraphics», «Statistica» kabi amaliy dasturlar paketi yaratilgan.
PDF created with pdfFactory trial version
www.pdffactory.com
Ta’kidlab o‘tish kerakki, xususiy regressiya
koeffitsiyenti
1,...k
=
j
j
a
,
juft
regressiya
koeffitsiyentidan farqli o‘laroq, muayyan omilning
natijaga ta’sirini uning variatsiyasi bilan boshqa
tenglamada
qatnashayotgan
omillar
variatsiyasi
orasidagi bog‘lanishni hisobga olmagan holda, undan
«tozalangan» tarzda o‘lchaydi.
Xususiy
regressiya
koeffitsiyentlari
a
j
nomli
miqdorlardir, ular turli o‘lchov birliklarda ifodalanadi
va sifat (ma’no) jihatidan har xil omillar ta’sirini
o‘lchaydi. Demak, ular bir biri bilan taqqoslama emas.
Shuning uchun standartlashtirilgan xususiy regressiya
koeffitsiyentlari yoki
β
- koeffitsiyentlar hisoblanadi:
β
σ
σ
j
j
x
y
a
j
=
(10.30)
x
j
omilga tegishli
β
j
– koeffitsiyent muayyan
omil variatsiyasining natijaviy belgi Y variatsiyasiga
ta’sirini regressiya tenglamada ko‘zlangan boshqa
omillar variatsiyasidan chetlangan (tozalangan) holda
o‘lchovchi nisbiy me’yor hisoblanadi. natijada ko‘p
o‘lchovli regressiya tenlamasi quyidagi shaklni oladi:
$
.....
У
а
х
х
х
a
х
Х
k
k
j
j
=
+
+
+
+
=
+
0
1
1
2
2
0
β
β
β
β
Σ
.
(10.31)
Agar natijaviy belgi va omillar qiymatlarini standartlashgan masshtabda olsak:
∑
=
=
+
+
+
=
k
j
j
j
k
k
z
z
z
z
z
u
j
1
2
2
1
1
.
1
.....
€
β
β
β
β
(10.32)
O‘z-o‘zidan ravshanki, mazkur tenglamaning
β
j
- koeffitsiyentlarini aniqlash
uchun quyidagi normal tenglamalar tizimini yechish kerak:
β
β
β
β
β
β
β
β
β
β
β
1
1
2
2
1
2
3
1
3
1
1
2
2
1
2
2
2
3
2
3
2
2
1
2
2
3
3
Σ
Σ
Σ
Σ
Σ
Σ
Σ
Σ
Σ
Σ
Σ
Σ
Σ
z
z z
z z
z z
uz
z z
z
z z
z z
uz
z z
z z
z z
k
k
k
k
k
k
k
k
+
+
+
+
=
+
+
+
+
=
+
+
. . . . .
. . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
+
+
=
. . . . .
β
k
k
k
z
uz
Σ
Σ
2
Ko‘p o‘lchovli
β
- regressiya tenglamasi koeffitsiyentlarini natural
qiymatlarga (a
j
) keltirish uchun (10.32) formuladagi standartlashtirilgan regressiya
koeffitsiyentlaridan ularning natural qiymatlari (a
j
) ni quyidagiifodalarga asoslanib
hisoblash kerak.
Xususiy
regressiya
koeffitsiyenti
muayyan
omilning natijaviy belgi
variatsiyasiga
ta’sirini
omillar
o‘zaro
bog‘lanishidan
«tozalangan»
holda
o‘lchaydi,
ammo
tenglamaga
kiritilmagan
omillar
bundan
mustasnodir.
β
standartlashgan
regressiya
ko‘rsatkichlari
taqqoslama
nisbiy
me’yorlar, ularda o‘lchov
birliklari
va
belgilar
mohiyati
mavhumlashgandir.
PDF created with pdfFactory trial version
www.pdffactory.com
∑
k
z
Х
У
x
1
j=
j
j
0
u
j
j
j
a
-
y
=
a
;
=
=
a
j
j
j
σ
σ
β
σ
σ
β
Xususiy regressiya koeffitsiyentlari bilan elastiklik koeffitsiyentlari o‘rtasida
quyidagi o‘zaro nisbat mavjud.
Ma’lumki, elastiklik koeffitsenti
Э
a
x
y
j
j
j
=
(10.33)
ifodaga teng. Agar (10.30) dan a
j
aniqlab,
j
x
y
j
j
a
σ
σ
β
=
(10.33)ga qo‘ysak
j
j
x
y
j
j
x
y
j
j
v
v
в
y
x
у
у
в
Э
=
=
(10.34). Bu yerda
y
V
y
y
σ
=
-natijaviy belgi variatsiya
koeffitsiyenti,
1,.....k
=
j
-
j
x
x
x
V
j
j
σ
=
-
omil
variatsiya
koeffitsiyenti
yoki
y
x
y
x
j
j
V
V
V
V
Э
j
j
=
=
j
j
Э
yoki
(10.34a)
β
β
.
10.9.1. Ko‘p omilli regressiyaning chiziqsiz tenglamalarini aniqlash
Bu tenglamalar turli chiziqsiz ko‘p o‘lchovli funksiyalar shaklida tuziladi,
parametrlari esa kichik kvadratlar usuli yordamida aniqlanadi. Ular maxsus
korrelyatsiya-regressiya tahliliga bag‘ishlangan adabiyotlarda yoritilgan.
10.10. Ko‘p o‘lchovli va xususiy korrelyatsiya koeffitsiyentlari
Ko‘p omilli regressiya tenglamasini baholash natijaviy belgi (y) bilan omillar
(x
1
, x
2
, ....., x
k
) o‘rtasidagi korrelyatsion bog‘lanishning kuchini o‘lchash va
tenglamaga kiritilgan barcha omillarning mohiyatli yoki mohiyatsizligini aniqlashdan
iborat. Korrelyatsion bog‘lanishning kuchini o‘lchashda natijaviy belgining umumiy
)
(
2
0
σ
omillar
)
(
2
...
01 k
σ
va qoldiq
2
k
12
0
д
)
...
(
dispersiyalaridan foydalaniladi.
Dispersiya
σ
ishoralaridagi nol «0» indeksi natijaviy belgini anglatadi (ya’ni
y).
1,2,...,k = j - har bir o‘rganilayotgan (tenglamaga kiritilgan) omilning tartib
soni. Demak,
σ
k
,...
012
k
2
1
j
,...,
,
=
omillar dispersiyasi. Qoldiq dispersiya nishonidagi
qavs «uning ichida sanab o‘tilgan omillardan tashqari» degan ma’noni bildiradi va
qoldiq dispersiyani omillar dispersiyasidan farq qilish uchun ishlatiladi.
PDF created with pdfFactory trial version
www.pdffactory.com
Regressiya tenglamasi korrelyatsion bog‘lanishni yaxshi ifoda etsa, natijaviy
belgining haqiqiy va nazariy qiymatlari (
У ва У
Х
$
) o‘rtasidagi tafovutlar kam, ya’ni
qoldiq dispersiya kichik bo‘lib, omillar dispersiyasi umumiy dispersiyaga
yaqinlashadi. Shuning uchun bu dispersiyaning umumiy dispersiyadagi salmog‘i
σ
σ
2
0
2
...
012
2
...
012
k
k
R
=
(10.35)
korrelyatsion bog‘lanish kuchini xarakterlaydi. Mazkur nisbat ko‘p o‘lchovli (omilli)
determinatsiya koeffitsiyenti deb ataladi.
Ko‘p o‘lchovli determinatsiya koeffitsiyentini kvadrat ildiz ostidan chiqarish
natijasida ko‘p omilli korrelyatsiya koeffitsiyenti hosil bo‘ladi, u o‘rganilayotgan
omillar bilan natijaviy belgi orasidagi bog‘lanishning zichlik darajasini ifodalaydi:
σ
σ
2
0
2
....
012
.....
012
k
k
R
=
.
(10.36)
−
−
k
yx
x
k
r
k
)
1
,...,
3
,
2
,
1
(
2
omilning xususiy determinatsiya koeffitsiyenti deb
ataladi va u:
2
1
...
012
2
0
2
1
...
012
2
1
....
012
2
)
1
...
123
(
−
−
−
−
−
−
=
k
k
k
k
k
yx
k
r
σ
σ
σ
σ
(10.37)
Xususiy determinatsiya koeffitsiyentini kvadrat
ildiz ostidan chiqarish natijasida xususiy korrelyatsiya
koeffitsiyenti hosil bo‘ladi:
2
1
...
012
2
0
2
1
...
012
2
1
...
012
)
1
...
123
(
−
−
−
−
−
−
=
k
k
k
k
k
yx
k
r
σ
σ
σ
σ
(10.38)
Barcha
kuzatilayotgan
omillarni
hisobga
oluvchi tenglama uchun ko‘p o‘lchovli determinatsiya
koeffitsiyenti:
)
(
)
€
(
1
2
2
1
...
1
,
,
1
...
012
)
(
...
1
,
,
1
...
012
2
∑
∑
=
=
+
−
+
−
−
−
n
i
i
n
i
k
m
m
m
i
k
m
m
m
y
y
y
y
R
=
.
Bundan ko‘p o‘lchovli korrelyatsiya koeffitsiyenti
Xususiy determinatsiya
koeffitsiyenti yangi x
k
omil
ko‘p o‘lchovli regressiya
tenglamasiga kiritilgandan
so‘ng
uning
natijaviy
belgiga ta’sirini o‘lchovchi
shartli sof dispersiyaning
shungacha
shakllangan
qoldiq
dispersiyadagi
hissasini o‘lchaydi.
PDF created with pdfFactory trial version
www.pdffactory.com
∑
∑
=
=
+
−
+
−
−
−
n
i
i
n
i
k
m
m
m
i
k
m
m
m
y
y
y
y
R
1
2
2
1
...
1
,
,
1
...
012
)
(
...
1
,
,
1
...
012
)
(
)
€
=
Misol, 10.5-jadvalda n=16 fermer ho‘jaliklari bo‘yicha 1 ga yerga nisbatan
olingan foyda va uning omillari: 1 ga sarflangan mehnat, umumiy ekin maydonida
don salmog‘i, hosildorligi haqidagi ma’lumotlar keltirilgan.
Ulardan foydalanib, (10.23) normal tenglamalar tizimini «Microstat» ADP
yordamida ShEHM yechish natijasida quyidagi korrelyatsion-regression model
(KRM) hosil bo‘lgan.
3
2
1
166
,
0
307
,
4
261
,
2
113
,
240
€
x
x
x
У
Х
+
−
+
−
=
(10.39)
Demak, har bir gektar yerga sarflangan mehnat (odam-kuni) foyda darajasini (1
ga yerga nisbatan) 2 so‘m 26 tiyinga, don hosildorligini 1 s oshishi esa uni 16 tiyinga
ko‘payishiga olib kelgan. Ammo umumiy ekinlar maydonida don salmog‘ini 1 %
ko‘tarilishi foyda darajasini 4 so‘m 31 tiyinga pasayishiga sabab bo‘lgan. Ozod hadni
manfiy ishoraga ega bo‘lishi qonuniydir, chunki omil nol qiymatga ega bo‘lmasdanoq
ishlab chiqarish zarar bilan yakunlanishi hammaga ayon. x
2
- don salmog‘i haqidagi
omil koeffitsiyenti manfiy ishoraga ega bo‘lishi - o‘rganilayotgan ho‘jaliklar
iqtisodiyoti juda yomon ahvolda ekanligi haqida darak beradi, chunki don ishlab
chiqarishdan juda kam foyda olinadi (uning rentabellik darajasi past). Ho‘jalik
oqilona yuritilib don bozorida baholar barqaror bo‘lganda edi, ekin maydonda uning
salmog‘i oshishi bilan foyda darajasi pasaymasdan, aksincha, oshgan bo‘lar edi.
PDF created with pdfFactory trial version
www.pdffactory.com
10.5-jadval
Fermer ho‘jaliklarida ishlab chiqarish rentabelligi
(1 ga nisbatan) va uning muhim omillari
Fermer ho‘jaliklari
tartib raqami
1 ga yerdan olingan
foyda (ming so‘m)
u
1 ga mehnat
xarajatlari (odam
kuni)
x
1
Umumiy ekin
maydonida don
salmog‘i, %%
x
2
Hosildorlik kg/ga
x
3
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
704
293
346
420
691
679
457
503
314
803
691
775
584
504
777
1138
265
193
229
193
225
255
201
208
170
276
188
232
173
183
236
263
45,1
35,1
69,4
60,2
59,0
63,4
58,1
51,8
73,2
59,0
42,5
50,5
48,5
51,9
58,9
38,8
3422
1956
2733
3254
3323
3179
3073
3257
2669
4235
3790
3658
3801
3266
5173
5526
Jami
9679
3492
865,5
56315
O‘rtacha
604,9
218,2
54,1
3520
Kvadratik o‘rtacha
tafovut
221,9
34,6
10,6
887
Variatsiya
koeffitsiyenti
36,7
15,9
19,6
25,2
948
,
0
R
ёки
8979
,
0
46
,
49208
87
,
44184
87
,
44184
15
98
,
662772
1
)
€
(
46
,
49208
1
16
94
,
738126
1
)
(
0.1.2.3
2
123
.
0
2
2
0123
2
2
0
=
=
=
=
=
−
−
Σ
=
=
−
=
−
−
Σ
=
R
N
y
y
N
y
y
j
x
i
σ
σ
Demak, foyda darajasining umumiy variatsiyasidan 89,8 % mehnat sarfi, don
ekinlari salmog‘i va ularning hosildorligining o‘zgaruvchanligi natijasi hisoblanadi,
ya’ni foyda darajasi bilan ushbu omillar orasida kuchli bog‘lanish mavjud.
10.5-jadval ma’lumotlari asosida EHM yordamida ko‘p o‘lchovli va juft
korrelyatsiya koeffitsiyentlari hisoblanib, quyidagi natijalar olingan:
-0.203
=
0.049;
=
-0.044;
=
0.878;
=
-0.355;
=
0.687;
=
;
8979
.
0
23
13
12
03
02
01
2
2
.
1
.
0
r
r
r
r
r
r
R
=
Bularga asosan:
a)
$y
a
b x
b x
x x
1 2
0
1 1
2
2
=
+
+
regressiya tenglamasi uchun
PDF created with pdfFactory trial version
www.pdffactory.com
5765
.
0
)
044
.
0
(
1
)
044
.
0
)(
355
.
0
(
687
.
0
*
2
)
355
.
0
(
687
.
0
2
2
2
2
012
2
2
1
=
−
−
−
−
−
−
+
=
=
R
R
x
yx
Natijada, x
3
-don hosildorligi omili uchun xususiy determinatsiya koeffitsiyenti:
0.7589
0.4235
0.3214
0.5765
-
1
0.5765
-
0.8979
=
1
=
012
2
012
2
0123
2
)
12
(
03
2
=
=
−
−
R
R
R
r
yoki
871
,
0
)
12
(
03
=
r
b)
$ y
a
b x
b x
x x
1 3
0
1
1
3
3
=
+
+
regressiya tenglamasi uchun
8577
,
0
049
.
0
1
49
,
0
*
878
,
0
*
68
.
0
*
2
878
,
0
687
.
0
2
2
2
2
013
=
−
−
+
=
R
Demak,
283
,
0
8577
,
0
1
8577
,
0
8979
,
0
)
13
(
02
2
=
−
−
=
r
yoki
532
,
0
)
13
(
03
=
r
V)
$ y
a
b x
b x
x x
2 3
0
2
2
3
3
=
+
+
tenglamasi uchun
8035
,
0
)
203
,
0
(
1
)
203
,
0
(
*
878
,
0
*
)
355
,
0
(
2
878
,
0
)
355
,
0
1
(
2
2
2
023
2
=
−
−
−
−
−
+
−
=
R
Demak,
480
,
0
8035
,
0
1
8035
,
0
8979
,
0
1
023
2
3
,
2
.
0
2
0123
2
)
23
(
01
2
=
−
−
=
−
−
=
R
R
R
r
yoki
693
,
0
)
23
(
03
=
r
Shunday qilib, xususiy determinatsiya va korrelyatsiya koeffitsiyentlari ayrim
omillarning natijaga ta’sirini aniqroq belgilash imkonini beradi.
Do'stlaringiz bilan baham: |