12.7. Vaznli o‘rtacha indekslar
Inson hayotida, turmushimizda barcha hodisalar
birday ahamiyat kasb etmaydi, ayrimlari muhim rol’
o‘ynasa, salmoqli qimmatga ega bo‘lsa, boshqalari
ikkinchi
o‘rinli
hisoblanadi,
ular
ichida
ahamiyatsizlari yoki arzimaydiganlari ham uchrab
turadi. Shunday qilib, turli xil hodisalar o‘zgarishini
yagona indeksda umumlashtirish uchun ularning
ahamiyatini nazarda tutib, har xil vazmindorlikda
hisobga olish zarur. Bunday indekslar vaznli umumiy indekslar deb ataladi. Ular
vaznsiz indekslarga o‘xshab ikki usulda tuziladi: biri- yakka indekslardan tortilgan
(vazmindor) o‘rtacha indekslar hisoblash, ikkinchisi- ayrim indekslashtirilayotgan
ko‘rsatkichlarni vazminlashtirib umumiy agregat barpo etishga asoslanadi. Ilk bor
ingliz olimi Artur Yung vaznsiz baho indekslarini teng vazmindor bo‘lgani uchun
tanqid qilib, 1811 yilda o‘rtacha baho indekslarini vaznli shaklda tuzishni taklif etdi
va amalda qo‘lladi:
I
p
p
W
W
p
=
∑
1
0
(12.20)
bu yerda: W -Yung vaznlari
Hozirgi zamon statistika amaliyotida tortilgan arifmetik o‘rtacha indeks
quyidagicha tuziladi:
I
i d
p
p
j
=
∑
bu yerda
∑
=
=
=
n
j
j
j
j
p
W
W
d
p
p
i
1
0
1
;
uy ho‘jaliklarining umumiy agregat
xarajatlarida ayrim tovar va xizmatlar (yoki guruhlarning) salmog‘i, W
i
ayrim tovar
va xizmatlar xarid xarajatlari,
Σ
W
j
umumiy uy ho‘jaliklari budjet xarajatlari. Odatda
vaznlar bazis davr holatida olinadi. Bu holda miqdoriy ko‘rsatkichlar uchun tortilgan
o‘rtacha
arifmetik
indeks
bazis
vazinli
agregat
indeksga
teng.
Chunki:
∑
∑
∑
∑
=
⋅
0
0
0
1
0
0
0
0
0
1
p
q
p
q
p
q
p
q
q
q
sifat ko‘rsatkichlar uchun ham bu indeks bazis vazinli
agrugat indeksga barobar. Chunki:
∑
∑
∑
∑
=
⋅
0
0
1
0
0
0
0
0
0
1
p
q
p
q
p
q
p
q
p
p
Vaznli
agregat
indekslar
murakkab
hodisalar
o‘zgarishini
ayrim
elementlarning
ahamiyati
va
vazmindorligini
hisobga
olib ta’riflaydi.
PDF created with pdfFactory trial version
www.pdffactory.com
12.3-jadval
O‘zbekiston iste’mol baholari indekslari (2004 y.)*
Vazn dekabr
2004 y
I Chorak
2004
II Chorak
2004
III Chorak
2004
IV Chorak
2004
2004/2003
d
tovarlar jami
0,85544
97,0
94,8
99,4
101,4
98,0
shu jumladan
Oziq-ovqat
0,63560
93,6
90,9
97,4
100,1
95,3
nooziq-ovqat
0,21884
107,3
105,6
105,8
105,6
106,3
Xizmatlar
0,14556
128,4
125,6
120,4
122,3
123,6
Umumiy indeks
1,0000
100,7
98,7
102,6
104,6
101,6
* Manba O‘zbekiston iqtisodiyoti. Tahliliy sharh. – T.: 2005, 25-b.
Bu yerda indekslar quyidagi tartibda hisoblangan. Masalan III chorak 2004 y:
a) tovarlar guruhi uchun:
%
4
,
99
21884
,
0
63560
,
0
21884
,
0
*
8
,
105
6356
,
0
*
4
,
97
=
+
+
=
==
∑
∑
d
d
i
I
p
p
b) tovar va xizmatlar uchun
%
6
,
102
000
,
1
14556
,
0
*
4
,
120
85544
,
0
*
4
,
99
=
+
=
==
∑
∑
d
d
i
I
p
p
Vaznli o‘rtacha indekslarni tortilgan garmonik o‘rtacha indeks shaklida ham
tuzish mumkin:
I
M
M
i
d
i
p
j
j
n
j
p
j
n
j
p
j
n
=
=
=
=
=
∑
∑
∑
1
1
1
1
(12.22) Agar vaznlar
d
M
M
q p
q p
j
j
j
=
=
∑
∑
1
1
1
1
joriy davr holatida
tuzilgan bo‘lsa, u holda sifat ko‘rsatkichlar (masalan, baholar) uchun:
I
M
M
i
q p
q p
p
p
q p
q p
p
j
j
p
=
=
=
∑
∑
∑
∑
∑
∑
1 1
1 1
1
0
1 1
1
0
:
Demak, sifat ko‘rsatkichlar uchun joriy vaznli garmonik o‘rtacha indeks joriy
vaznli agregat indeksga teng. Miqdoriy ko‘rsatkichlar uchun ham u joriy vaznli
agregat indeksga barobar,
chunki
1
0
1
1
0
1
1
1
1
1
1
1
:
1
1
p
q
p
q
q
q
p
q
p
q
p
q
I
q
i
p
q
q
∑
∑
∑
∑
∑
∑
=
=
=
(12.22a)
Vaznli o‘rtacha indekslar tortilgan geometrik o‘rtacha shaklida ham tuzilishi
mumkin
∑
=
∏
W
w
p
p
p
I
)
(
0
1
(12.23)
PDF created with pdfFactory trial version
www.pdffactory.com
Vaznli o‘rtacha indekslar ichida amalda qo‘llanishi jihatidan eng qulayi
tortilgan arifmetik indekslardir. Ularning surati ham, maxraji ham iqtisodiy ma’noga,
predmetlilik xususiyatiga ega. Bozor iqtisodiyoti sharoitida bu indekslarni keng
qo‘llanishi ilmiy jihatdan asosli hisoblanadi.
12.8. Bazis vaznli agregat indekslar. Laspeyres indekslari
Agregat so‘zi lotincha “aggregatus” so‘zidan olingan bo‘lib, o‘zaro biriktirish,
birga qo‘shish, uzviy birlashtirish degan lug‘aviy mazmunga ega. Demak, agregat
ko‘rsatkichlar turli xil iqtisodiy ko‘rsatkichlarni o‘zaro biriktirishdan, uzviy
birlashtirishdan tuzilgan umumiy , yig‘ma, to‘plama ko‘rsatkichlardir va ular
murakkab hodisalarni miqdor sifat aniqligini o‘lchaydi.
Ana shunday ko‘rsatkichlarni turli davrlar
uchun tuzib, ularni o‘zaro taqqoslashga asoslangan
indekslar agregat indekslar deb ataladi. Ular
murakkab iqtisodiy hodisalar o‘zgarishini ta’riflaydi.
Agregat indekslar tuzishdagi asosi muammo
mohiyatan turli xildagi ko‘rsatkichlardan umumiy
agregat barpo etish uchun ularni vazminlashtirishdan iborat.
O‘z-o‘zidan ravshanki, indekslashtirilayotgan hodisalar mazmunan turli xilda
bo‘lganligi uchun ularning ko‘rsatkichlarini bevosita qo‘shib bo‘lmaydi. Demak,
dastlab ularni bir o‘lchovli ko‘rinishga keltirish lozim, so‘ngra agregat ko‘rsatkich
hosil qilish mumkin. Buning uchun indeksni hisoblash jarayoniga qo‘shimcha
ko‘rsatkich kiritishimiz kerak, ammo u o‘zgarmas miqdor bo‘lishi shart. Shu bilan
birga u ayrim indekslashtirilayotgan ko‘rsatkichlar umumiy agregatda qanday
vaznda bo‘lishini ham aniqlaydi.
Shunday qilib, agregat indeksni umumiy ko‘rinishda quyidagicha yozish
mumkin:
sifat ko‘rsatkichlari uchun
I
q p
qp
p
=
∑
∑
1
0
(12.24)
miqdoriy ko‘rsatkichlar uchun
I
pq
pq
q
=
∑
∑
1
0
(12.25)
Vazn vazifasini har doim indekslashtirilayotgan hodisa bilan uzviy bog‘langan
bir iqtisodiy sharoitda shakllanadigan ko‘rsatkich bajaradi. U o‘zgarmas miqdor
maqomida bo‘lishi uchun bazis vaznli agregat indekslarni tuzayotganda bazis davr
holatida biriktiriladi:
miqdoriy ko‘rsatkichlari uchun
I
p q
p q
q
=
∑
∑
0 1
0 0
(12.26)
sifat ko‘rsatkichlari uchun
I
q p
q p
p
=
∑
∑
0
1
0
0
(12.27)
Agregat indekslar – bu
turli xil ko‘rsatkichlarni
umumiy o‘lchovga keltirib,
olingan yig‘ma natijalarni
taqqoslash hosilasidir.
PDF created with pdfFactory trial version
www.pdffactory.com
Agregat indekslarda vaznlarni bazis davr holatida olish zarurligini 1871 yilda
nemis olimi E. Laspeyres asoslagan. Indekslar nazariyasida ular Laspeyres indekslari
deb yuritiladi. 12.1-jadvalga binoan,
%
3
,
101
100
*
378000
382950
25000
*
1000
5700
*
12
3100
10
50
*
100
70
*
80
120
*
150
1800
*
50
1350
*
100
25000
*
600
5700
*
12
3100
*
10
50
*
140
70
*
85
120
*
180
1800
*
40
1350
*
120
0
0
1
0
=
=
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
=
=
∑
∑
q
p
q
p
I
q
%
7
,
104
100
*
378000
395800
25000
*
1000
5700
*
12
3100
*
10
50
*
100
70
*
80
120
*
150
1800
*
50
1350
*
100
40000
*
1000
6000
*
12
3000
*
10
40
*
100
60
*
80
100
*
150
2000
*
50
1300
*
100
0
0
0
1
=
=
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
=
=
∑
∑
q
p
q
p
I
q
12.9. Joriy vaznli agregat indekslar. Paashe indekslari
Vaqt o‘tgan sari hodisa va jarayonlar kyechish sharoitlarida kuzatiladigan
o‘zgarishlar to‘plana boradi, davrlar orasidagi farqlar kuchayadi, natijada bazis
davrning taqqoslamaligi pasayadi. Bu esa Laspeyres indekslariga ham ta’sir etadi.
Shuning uchun agregat indekslarning muqobil varianti joriy vaznda tuziladi. Demak,
ularda vazn qilib olinadigan ko‘rsatkichlar joriy davr holatida qotgan holda
qatnashadi:
miqdoriy ko‘rsatkichlar uchun
I
p q
p q
q
=
∑
∑
1 1
1 0
(12.28)
sifat ko‘rsatkichlari uchun
I
q p
q p
p
=
∑
∑
1
1
1
0
(12.29)
Agregat indekslarni joriy vaznli qilib tuzishni 1874 yilda nemis olimi G.Paashe
har taraflama asoslagan. Olim nomini abadiylashtirib, ular Paashe indekslari deb
yuritiladi.
12.1 jadvalga ko‘ra:
I
p q
p q
q
=
=
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
=
=
∑
∑
1 1
1 0
120
40 2000 180
85 60 140 40 10 3000 12 6000
0 6 40000
100
50 2000 150
80 60 100 40 10 3000 12 6000 1 0 40000
390700
395800
98 7%
*1300
*
*100
*
*
*
*
, *
*1300
*
*100
*
*
*
*
, *
*100
,
%
0
,
102
100
*
382950
390700
25000
*
6
,
0
5700
*
12
3100
*
10
50
*
140
70
*
85
120
*
180
1800
*
40
1350
*
120
40000
*
6
,
0
6000
*
12
3000
*
10
40
*
140
60
*
85
100
*
180
2000
*
40
1300
*
120
0
1
1
1
=
=
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
=
=
∑
∑
p
q
q
p
I
p
PDF created with pdfFactory trial version
www.pdffactory.com
12.10. Boshqa shakllardagi agregat indekslar
Laspeyres va Paashe usullari kamchiliklarga ega bo‘lishiga qaramasdan, ularga
asoslangan indekslar amaliyotda eng ko‘p tarqalgandir. Haqiqatan ham Laspeyres
indekslari odatda juda soddaligi sababli keng qo‘llanadi. Shu bilan birga bu
usullarning kamchiliklarini hisobga olib vaznli agregat indekslar tuzishning yana bir
qator muqobil yo‘llari ishlab chiqilgan. Ular Laspeyres va Paashe usullarining afzal
tomonlarini o‘zida mujassamlashtiradi va ularning qandaydir “o‘rtachasi”
hisoblanadi. Bular ichida Ejuart-Marshall va Fisher indekslari eng diqqatga
sazovoridir. 1888 yilda ingliz iqtisodchi - matematik olimi Frensis Ejuart agregat
indekslar vazni qilib bazis va joriy ko‘rsatkichlar o‘rtachasini olishni taklif qildi:
miqdoriy ko‘rsatkichlar uchun
)
2
(
)
2
(
0
1
0
0
1
1
p
p
q
p
p
q
I
q
+
+
=
∑
∑
(12.30)
sifat ko‘rsatkichlari uchun
I
p
q
q
p
q
q
q
=
+
+
∑
∑
1
1
0
0
1
0
2
2
(
)
(
)
(12.31)
Bu indekslarni boshqa ingliz iqtisodchisi Alfred Marshall har taraflama tadqiq qilib,
amalda ularni hisoblayotganda vazn qilib joriy va bazis davr ko‘rsatkichlari
yig‘indisini olish ma’qulligi haqida fikr bildirdi:
)
(
)
(
)
2
(
)
2
(
)
(
)
(
)
2
(
)
2
(
0
1
0
0
1
1
0
1
0
0
1
1
0
1
0
0
1
1
0
1
0
0
1
1
q
q
p
q
q
p
q
q
p
q
q
p
I
p
p
q
p
p
q
p
p
q
p
p
q
I
p
q
+
+
=
+
+
=
+
+
=
+
+
=
∑
∑
∑
∑
∑
∑
∑
∑
Laspeyres va Paashe indekslari ko‘paytmasini kvadrat ildiz ostidan chiqarish
yo‘li bilan aniqlanadigan o‘rtacha geometrik indeks Ejuart- Marshall indekslarining
muqobil variantidir. Bu indeks test nazariyasining asoschisi amerika iqtisodchi va
statistik olimi Ivring Fisher tomonidan 1922 yilda taklif etilgan. U yakka indekslarga
xos barcha xususiyatlarga ega va Fisherning ideal indeksi deb ataladi:
Miqdoriy ko‘rsatkichlar uchun:
∑
∑
∑
∑
=
0
1
1
1
0
0
1
0
*
q
p
q
p
q
p
q
p
I
q
(12.32)
sifat ko‘rsatkichlari uchun:
I
p q
p q
p q
p q
p
=
∑
∑
∑
∑
1 1
0 1
1 0
0 0
*
(12.33)
12.1 jadvalga binoan:
99,99%
yoki
9999
,
0
987
,
0
*
013
,
1
8
,
395
7
,
309
*
0
,
378
95
,
382
*
0
1
1
1
0
0
1
0
=
=
=
=
∑
∑
∑
∑
q
p
q
p
q
p
q
p
I
q
PDF created with pdfFactory trial version
www.pdffactory.com
101,3%
yoki
013
,
1
02
,
1
*
047
,
1
95
,
382
7
,
390
*
0
,
378
8
,
395
*
0
0
0
1
1
0
1
1
=
=
=
=
∑
∑
∑
∑
q
p
q
p
q
p
q
p
I
p
12.11. Guruhiy indekslar va ularni iqtisodiyot samaradorligi ko‘rsatkichlarini
tahlil qilishda qo‘llash
O‘rganilayotgan hodisalar to‘plami muhim iste’mol va boshqa xususiyatlari
jihatidan bir jinsli bo‘lgan har xil turlardan iborat bo‘lsa, ularning sifat
ko‘rsatkichlarini indekslashtirish ikki usulda amalga oshirilishi mumkin: biri joriy –
va bazis davrlar uchun o‘rtacha ko‘rsatkichlarni hisoblab taqqoslash, ikkinchisi -
o‘zgarmas bir holatda qotgan vaznli agregat ko‘rsatkichlar tuzib, ularni solishtirish.
Bu usullar odatda bir-biridan farq qiladigan natijalar beradi. Birinchi usulda tuzilgan
indekslar o‘zgaruvchan tarkibli indekslar deb ataladi, chunki ular asosida yotgan
o‘rtacha ko‘rsatkichlar to‘plamning tuzilishiga ham bog‘liq, u esa joriy va bazis
davrlarda turlicha bo‘lishi mumkin. Masalan, o‘zgaruvchan tarkibli baho indeksini
olsak, u quyidagi shaklga ega:
∑
∑
∑
∑
=
0
0
0
1
1
1
:
q
p
q
q
p
q
I
p
(12.38)
Agar ayrim mahsulotlar turlarining umumiy to‘plamdagi hissasini joriy davrda
d
q
q
i
i
1
1
1
=
∑
( )
( )
va bazis davrda
d
q
q
i
i
0
0
0
=
∑
( )
( )
belgilasak, u holda (12.38) formula yangicha
shakl oladi:
I
d p
d p
p
=
∑
∑
1 1
0
0
(13.38a).
Demak, o‘zgaruvchan tarkibli indeks nafaqat baho(yoki boshqa sifat
ko‘rsatkich) o‘zgarishiga bog‘liq, balki shu bilan birga unga joriy davrda to‘plam
tuzilishida ro‘y bergan o‘zgarishlar ham ta’sir qiladi. Agar yolg‘iz baholar
o‘zgarishini aniqlamoqchi bo‘lsak, u holda indeksda vazn ko‘rsatkichlarni o‘zgarmas,
bir davr holatida qotgan holda olishimiz kerak:
Paashe usulida:
I
q p
q p
d p
d p
p
=
=
∑
∑
∑
∑
1
1
1
0
1 1
1
0
(12.39)
Laspeyres usulida:
I
d p
d p
p
=
∑
∑
0
1
0
0
(12.40)
O‘rtacha baho (yoki boshqa sifat ko‘rsatkich) o‘zgarishiga ikkinchi omil-
to‘plam tuzilishidagi o‘zgarishlar ta’sirini aniqlash uchun tuzilishdagi siljishlar ta’siri
indeksini hisoblashimiz lozim:
PDF created with pdfFactory trial version
www.pdffactory.com
Paashe usulida:
I
d p
d p
q p
q
q p
q
p
=
=
∑
∑
∑
∑
∑
∑
1 1
0
1
1
1
1
0
1
1
:
(12.41)
Laspeyres usulida:
I
d p
d p
q p
q
q p
q
p
=
=
∑
∑
∑
∑
∑
∑
1
0
0
0
1
0
1
0
0
0
:
(12.42)
Baholar va to‘plam tuzilishidagi siljishlarni alohida-alohida, yolg‘iz holda
qarayotganda Laspeyres usulida tuzilgan indekslar ahamiyatliroqdir. Ammo ularni
bog‘langan tizim doirasida qaraganda baholar indeksini Paashe usulida, tarkibiy
siljishlar indeksini esa Laspeyres usulida tuzish maqulroqdir.
12.1 jadval ma’lumotlariga asosan go‘sht mahsulotlari uchun:
98,3%
yoki
0,983
=
1.008
*
0.975
=
I
*
I
=
I
100,8%
yoki
1.008
=
1462.5
1475.0
=
1800
*
0.25
+
1350
*
0.75
2000
*
0.25
+
1300
*
0.75
=
p
d
p
d
=
97.5%
yoki
0.975
=
1500
1462.5
=
1800
*
0.333
+
1350
*
0.667
1800
*
0.25
+
1350
*
0.75
=
p
d
p
d
=
102,2%
yoki
1.022
=
225000
230000
=
1800
*
50
+
1350
*
100
2000
*
50
+
1300
*
100
=
p
q
p
q
=
100,8%
yoki
1.008
=
234000
236000
=
1800
*
50
+
1350
*
120
2000
*
40
+
1300
*
120
=
p
q
p
q
=
333
.
0
150
50
d
25
.
0
180
60
d
667
.
0
150
100
d
75
.
0
160
120
d
98,3%
yoki
983
,
0
1500
1475
50
100
1800
*
50
1350
*
100
:
40
120
2000
*
40
1300
*
120
:
p
d
p
0
1
1
1
0
0
0
1
0
0
1
0
0
1
1
1
0(2)
1(2)
0(1)
1(1)
1
0
0
1
1
1
∑
∑
∑
∑
∑
∑
∑
∑
∑
∑
∑
∑
=
=
=
=
=
=
=
=
=
=
+
+
+
+
=
=
p
d
p
p
p
I
I
I
I
q
p
q
q
p
q
I
Do'stlaringiz bilan baham: |