10.11. Ko‘p o‘lchovli regressiya tenglamalarini baholash va tahlil qilish
Yuqorida ko‘p o‘lchovli regressiya tenglamasini baholash bilan bog‘liq
bo‘lgan birinchi masala-determinatsiya va korrelyatsiya koeffitsiyentlarini aniqlash
usullarini ko‘rib chiqdik. Bunday baholashning ikkinchi masalasi regressiya
tenglamalarini yechish natijalari va korrelyatsiya koeffitsiyentlarini ehtimollik
jihatdan muhimligi, ishonchliligini aniqlashdan iborat. Bu masala juft regressiya
tenglamasi va korrelyatsiya koeffitsiyentlarini baholashdagi usullar (10.6-bo‘lim)
yordamida ya’ni t-Styudent va F-Fisher mezonlaridan foydalanib yechiladi.
jj
j
j
j
j
C
)
r
(
k
n
t
0
∑
−
1
1
−
−
=
β
β
(10.40)
PDF created with pdfFactory trial version
www.pdffactory.com
bu yerda
k
j
...
1
=
k-omillar tartib raqami, n-to‘plam hajmi, k-omillar soni, r
0j
-har bir
omilning juft korrelyatsiya koeffitsiyenti, «0»-natijaviy belgi indeksi (nishoni) c
ij
-
normal tenglamalar tizimidagi koeffitsiyentlardan tuzilgan matritsaga B
=
(b
ej
)teskari
bo‘lgan matritsaning V
-1
=
(S
ej
) diagonal elementi.
Ko‘p o‘lchovli korrelyatsiya koeffitsiyentining o‘rtacha xatosi quyidagi
formula bo‘yicha aniqlanadi:
1
1
2
−
−
−
=
k
n
R
R
σ
(10.41)
Uning muhimligini aniqlash uchun Styudent t-mezonining haqiqiy qiymati
hisoblanadi va t-taqsimot jadvalidagi kritik qiymati bilan taqqoslanadi.
Ko‘p o‘lchovli korrelyatsiya koeffitsiyenti uchun t-mezon bu koeffitsiyentning
haqiqiy qiymatini uning o‘rtacha hatosiga bo‘lish hosilasidir.
2
R
R
R
1
1
k
n
R
у
R
t
−
−
−
=
=
. (10.42)
Agar mazkur korrelyatsiya koeffitsiyentining qiymati birga yaqin bo‘lsa, uning
baholar taqsimoti normal yoki Styudent taqsimotidan farq qiladi, chunki u bir soni
bilan chegaralangan. Bunday hollarda korrelyatsiya koeffitsiyentlarining muhimligi
F-Fisher mezoni bilan baholanadi:
k
k
n
R
R
F
1
*
1
2
2
−
−
−
=
. (10.43)
Bu yerda k - omillar soni, k = m-1 m – regressiya tenglamasidagi hadlar soni.
Misolimizda,
96
,
75353
)
€
(
2
123
)
(
=
−
Σ
i
i
y
y
. Erkin darajalar soni
ν
=n-k-1=16-3-
1=12 bilan qoldiq dispersiya
.
24
,
79
4966
,
6279
бундан
4966
,
6279
12
96
,
75353
1
)
€
(
)
123
(
0
2
123
)
(
2
)
123
(
0
=
=
=
=
−
−
−
Σ
=
δ
δ
k
n
y
y
i
i
10.5-jadvalda
σ
0.1=
34,6 ,
σ
0.2
=10,6 ,
σ
0.3
=887.
Rekurent formulaga asosan:
PDF created with pdfFactory trial version
www.pdffactory.com
.
24331
,
0
958791
,
0
233283
,
0
)
203
,
0
(
1
)
203
,
0
(
)
49
,
0
(
)
044
,
0
(
2
)
49
,
0
(
)
044
,
0
(
1
2
2
2
2
23
2
23
13
12
13
2
12
2
2
123
=
=
=
−
−
−
⋅
⋅
−
−
+
−
=
−
⋅
⋅
−
+
=
r
r
r
r
r
r
R
(10.42) formulaga asosan
325
,
3
1233
,
91
985
,
302
)
24331
,
0
1
(
24
,
79
1
16
6
,
34
261
,
2
)
1
(
1
1
1
123
2
)
123
(
0
01
1
1
=
=
−
−
⋅
=
−
−
=
−
−
R
n
a
t
δ
σ
.
0453
,
0
49
,
0
1
49
,
0
)
203
,
0
(
)
044
,
0
(
2
)
203
,
0
(
)
044
,
0
(
1
2
2
2
2
13
2
13
23
21
23
2
21
2
2
213
=
−
⋅
−
⋅
−
−
−
+
−
=
−
⋅
⋅
−
+
=
r
r
r
r
r
r
R
18
,
2
000
,
83
82
,
176
)
0453
,
0
1
(
24
,
79
1
16
6
,
10
307
,
4
)
1
(
1
1
1
213
2
)
123
(
0
02
2
2
−
=
−
=
−
−
⋅
−
=
−
−
=
−
−
R
n
a
t
δ
σ
.
2731
,
0
)
044
,
0
(
1
)
044
,
0
(
)
203
,
0
(
49
,
0
*
2
)
203
,
0
(
49
,
0
1
2
2
2
2
13
2
12
32
31
32
2
31
2
2
313
=
−
−
−
⋅
−
−
−
+
=
−
⋅
⋅
−
+
=
r
r
r
r
r
r
R
14
,
6
)
2731
,
0
1
(
24
,
79
1
16
887
166
,
0
)
1
(
1
1
1
312
2
)
123
(
0
3
.
0
3
3
=
−
−
⋅
+
=
−
−
=
−
−
R
n
a
t
δ
σ
Styudent taqsimotiga binoan, erkin darajalar soni v=n-k-1=16-3-1=12 va
muhimlik daraja 0,05 da t-mezonning kritik qiymati t=2,18. Demak, barcha xususiy
regressiya koeffitsiyentlari R=0,95 ehtimol bilan ishonchlidir.
R uchun
0
,
16
8979
,
0
1
1
3
16
8979
,
0
2
=
−
−
−
=
haq
t
Erkin darajalar soni 12 va R=0,95 ehtimol Styudent taqsimoti jadvalida t-
mezon kritik qiymati t
jadv
=2,18. Mezonning haqiqiy kritik qiymati ancha katta
bo‘lgani uchun ko‘p o‘lchovli korrelyatsiya koeffitsiyent ishonchlidir.
54
,
18
5813
,
0
7748
,
10
3
1
3
16
8979
,
0
1
8979
,
0
2
=
=
−
−
⋅
−
=
haq
F
Erkin darajalar soni
ν
2
=12,
ν
1
=3 va muhimlik darajasi
α
=0,05 bilan F-
mezonning Fisher taqsimoti jadvalidagi kritik qiymati F
jad
=3,49. Demak, ko‘p
o‘lchovli korrelyatsiya koeffitsiyenti R=0,95 ehtimol bilan ishonchlidir.
PDF created with pdfFactory trial version
www.pdffactory.com
10.12. Korrelyatsion - regression modellardan iqtisodiy tahlil va istiqbolni
baholashda foydalanish yo‘llari
Korrelyatsion - regression model deb shunday
regressiya tenglamasiga aytiladiki, u o‘rganilayotgan
hodisalar orasidagi o‘zaro bog‘lanishlarni natijaviy
belgi bilan muhim omillar o‘rtasidagi ishonchli
miqdoriy nisbatlar orqali ifodalab beradi. Uning
determinatsiya
va
regressiya
koeffitsiyentlari
mohiyatan bog‘lanishning sotsial-iqtisodiy tabiati
haqidagi ilmiy nazariyaga to‘la mos bo‘lib, ishonchli
oraliq ehtimoliga ega bo‘ladi.
Korrelyatsion-regression
modellarni
tuzish
uchun statistika nazariyasi va amaliyoti tomonidan
qator tavsiyalar ishlab chiqilgan:
- omil sifatida olinadigan belgilar natijaviy belgi
bilan sabab-oqibat bog‘lanishda bo‘lishi kerak;
- omil qilib olinayotgan belgilar natijaviy
belgining tarkibiy elementi yoki uning funksiyasi bo‘lmasligi lozim;
- omil sifatida olinayotgan belgilar bir birini takrorlamasligi, ya’ni kolleniear
bo‘lmasligi kerak (korrelyatsiya koeffitsiyenti
>
0,8 bo‘lmasligi shart);
- natijaviy belgi qanday to‘plam birligiga tegishli bo‘lsa, omil belgilarni ham
unga nisbatan olish ma’qul;
- regressiya tenglamasiga kiritiladigan omillar soni «m» to‘plam birliklar soni
«n» dan kam bo‘lishi kerak. Odatda, ko‘p o‘lchovli
regressiya tenglamalari uchun n / m
≥
11 bosh
komponentlar usuli uchun n / m
≥
7 tavsiya etiladi;
- regressiya tenglamasini matematik ifodalash shakli
real sharoitda faktorlar bilan natija orasidagi
bog‘lanish tabiatiga to‘la mos bo‘lishi, uyg‘unlanishi
lozim. Agar omillar va natijalar orasida additiv
bog‘lanish bo‘lib, biror omil bo‘lmaganda ham natija ro‘yobga chiqaversa, tenglama
∑
=
+
=
k
j
j
j
k
x
a
a
y
1
0
...
1
€
shaklda, agar biror omilsiz natija yuzaga chiqa olmasa, tenglama
multiplikativ shaklda
j
j
k
j
x
x
a
a
y
j
∏
=
=
1
0
€
bo‘lishi lozim.
Istiqbolni
belgilash
uchun
korrelyatsion-
regression
modeldan
foydalanish
regressiya
tenglamasiga omil birliklarning bashorat qilishda
kutiladigan qiymatlarini qo‘yib, natijaviy belgining
bashoriy ko‘rsatkichlarini yoki berilgan ehtimol bilan
ular yotadigan ishonchli kenglikni hisoblashdan
Korrelyatsion-
regression model - bu
o‘rganilayotgan hodisalar
orasidagi
bog‘lanishni
natijaviy belgi bilan muhim
omillar
o‘rtasidagi
ishonchli
miqdoriy
nisbatlar
orqali
ifodalashdir.
Istiqbolni
nuqtali
baholashning
amalga
oshish ehtimoli kichik.
Regressiya
tenglamasining matematik
shakli bog‘lanish tabiatiga
to‘la mos bo‘lishi kerak.
Istiqbolni
belgilash
uchun regression modeldan
foydalanish
bashorat
qilishda kutiladigan omil
qiymatlarini
tenglamaga
qo‘yishdan iboratdir.
PDF created with pdfFactory trial version
www.pdffactory.com
iboratdir. Tenglamani hisoblash asosi bo‘lib xizmat qilgan axborotda faktor belgi ega
bo‘lgan qiymatdan katta darajada farqlanuvchi bashariy qiymatlarini tenglamaga
qo‘yish noto‘g‘ri bo‘ladi, chunki omilning boshqa sifatga tegishli darajalarida
tenglama parametrlari o‘zgacha qiymatlarga ega bo‘lishi mumkin.
Regressiya tenglamasiga omillarning kutiladigan qiymatlarini qo‘yib
aniqlangan prognoz (istiqbol daraja) nuqtali prognoz (istiqbolni baholash) deb
ataladi. Bunday istiqbol baholashning amalga oshish ehtimoli juda kichikdir. Shuning
uchun istiqbol baholashni uning o‘rtacha xatosini yoki yetarli darajada katta ehtimol
bilan prognozning ishonchli kengligi (oralig‘i)ni aniqlash bilan birga olib borish
kerak. Omil belgi qiymati x
k
ga teng bo‘lganda regressiya chizig‘ining bosh
to‘plamdagi holatining o‘rtacha xatosi quyidagi formula yordamida aniqlanadi:
∑
=
∧
−
−
+
=
n
i
i
k
qoldiq
x
x
x
x
x
n
y
М
1
2
2
)
(
)
(
1
δ
(10.44)
bu yerda
x
y
M
- regressiya chizig‘ining bosh to‘plamdagi holatining o‘rtacha
xatosi x=x
k
ga teng bo‘lganda;
n-tanlanma hajmi;
x
k
- omilning kutiladigan qiymati;
δ
qoldiq
-erkin darajalar soni bilan bosh to‘plamdagi regressiya chizig‘i natijaviy
belgi o‘rtacha kvadratik tafovutining baholanishi, ya’ni:
m
n
y
y
n
i
x
i
qoldiq
i
−
−
=
∑
=
1
2
)
€
(
δ
m-tenglama parametrlari (koeffitsiyentlari) soni.
Regressiya chizig‘i istiqbolining ishonchli chegaralarini aniqlash uchun uning
o‘rtacha xatosini erkin darajalar soni n-m va ishonchli ehtimol 0,95(a=0,05) bilan
aniqlangan t-Styudent mezonining kritik (jadval) qiymatiga ko‘paytirish kerak
∆
prognoz
=t
jad
*
k
x
y
M
∧
.
10.13. Atributiv belgilar orasidagi bog‘lanishlarni o‘lchash usullari
Yuqorida (10.4-bo‘limda) ko‘rib chiqilgan Spirmen ranglar korrelyatsiya
koeffitsiyentidan ranjirlantirib bo‘ladigan atributiv belgilar orasidagi bog‘lanishlarni
o‘lchashda foydalanish mumkin.
Ma’lumki, alternativ holat atributiv belgilarni yuzaga chiqish shakllaridan biri
hisoblanadi. Agar alternativ variatsiyaga ega bo‘lgan belgilardan biri omil, ikkinchisi
oqibat bo‘lsa, u holda ular orasidagi bog‘lanishni K.Pirson tomonidan taklif etilgan
PDF created with pdfFactory trial version
www.pdffactory.com
assotsiatsiya koeffitsiyenti orqali baholash mumkin. Bu ko‘rsatkich quyidagi ifoda
bilan aniqlanadi:
∑ ∑ ∑ ∑
−
=
b
a
B
А
Ba
Аb
Bb
Аa
K
assos
*
*
(10.45)
Ingliz statistiklari Edni Dj. Yul va Moris Dj. Kendel tomonidan ikkita muqobil
sifat belgilar orasidagi bog‘lanish darajasini baholash uchun kontigentsiya (lotincha
so‘z bo‘lib bir xil tartibli ma’noga ega) koeffitsiyenti taklif etilgan:
Ba
Аb
Bb
Аa
Ba
Аb
Bb
Аa
K
iya
kontingens
*
*
*
*
+
−
=
(10.46)
Misol, 6 oktyabr 2000 yilda Rossiya televideniyasi terrorizm masalasini
muhokama qilishga bag‘ishlangan eshittirishda aholiga murojaat qilib, quyidagi
savollarga telefon orqali javob berishni iltimos qildi: «11 sentyabr voqealari
munosabati bilan AQSh Prezidenti J.Bushning xalqaro terrorizmga qarshi siyosatini
qo‘llaysizmi?», «Afg‘onistonda qurol qo‘llanishidan Amerika o‘z manfaatini
ko‘zlayaptimi?». 4700 respondentlardan olingan javoblar quyidagichataqsimlandi.
10.6-jadval
Terrorizmga oid ikki masala bo‘yicha jamoatchilik fikrlari orasidagi o‘zaro
bog‘lanish
1
nchi
savolga
2
nchi
savolga javoblar
Hammasi
javoblar
Ha (a)
Yo‘q (b)
Ha (A)
1153
1552
∑
A=2705
Yo‘q (B)
727
1268
∑
B=1995
Jami
∑
a=1180
2820
4700
Agar birinchi savolga «ha» deb javob berganlar ikkinchi savolga ham shunday
(ha) javob berganlarida, xuddi shuningdek «yo‘q» javoblari ham bo‘lganda,
bog‘lanish funksional bo‘lar edi. Ammo javoblarni taqsimlanishi bir biriga mos
kelmaydi, demak, bu yerda korrelyatsion munosabat mavjud.
(10.45)ga asosan, assotsiatsiya (birlashma) koeffitsiyenti:
7,9%.
yoki
079
,
0
6
,
4237606
333700
2820
*
1180
*
1995
*
2705
727
*
1552
1268
*
1153
*
*
=
=
=
−
=
−
=
∑ ∑ ∑ ∑
b
a
B
А
Ba
Аb
Bb
Аa
K
assos
PDF created with pdfFactory trial version
www.pdffactory.com
12,9%.
yoki
129
,
0
2590308
333700
727
*
1552
1268
*
1153
727
*
1552
1268
*
1153
=
=
+
−
=
iya
kontingens
K
Uchta va undan ortiq sifat belgilari orasidagi bog‘lanishlarni o‘lchash uchun
ham turli usullar ishlab chiqilgan. Ulardan biri Pirson koeffitsiyenti bo‘lib, u ikkita
belgi asosida bir nechta guruhlardan iborat bo‘lgan taqsimotlar orasida bog‘lanishni
o‘lchashda qo‘llanadi:
∑ ∑
=
=
−
=
+
=
1
2
1
1
2
2
2
2
1
)
(
yerda
Bu
(10.47)
1
K
i
K
j
j
i
ij
f
f
f
C
ϕ
ϕ
ϕ
K
1
va K
2
- 1
nchi
va 2
nchi
belgi bo‘yicha tuzilgan guruhlar.
ƒ
ij
- bir vaqtda i
nchi
ham, j
nchi
ham guruhga tegishli birliklar soni;
ƒ
i
- i
nchi
guruhga tegishli birliklar soni;
ƒ
j
- j
nchi
guruhga mansub birliklar soni.
Misol. O‘zbekistonda oila qurgan kelin-kuyovlarning bilimi darajasi bo‘yicha
taqsimoti quyidagicha bo‘lgan.
10.7-jadval
O‘zbekistonda yangi oila qurgan kelin-kuyovlarning bilim darajasi bo‘yicha
taqsimoti
kelin bilimi
kuyov bilimi
oliy
tugallanmag
an oliy
o‘rta
maxsus
umumiy
o‘rta
to‘liqsiz
o‘rta
boshlang
‘ich
Hammasi
oliy
3991
1585
3285
3655
97
17
12630
tugallanmagan oliy
1255
2984
2858
4261
74
9
11441
o‘rta maxsus
2331
1662
15411
13388
597
55
33444
umumiy o‘rta
3027
2214
19033
110156
2153
143
136726
to‘liqsiz o‘rta
115
62
733
2491
1600
161
5162
boshlang‘ich
6
7
56
215
203
458
945
Jami
10725
8514
41376
134166
4724
843
200522
Jadvaldan ko‘rinib turibdiki, turmush qurishda yigit-qizlar bilim darajalari bir-
biriga mosligini hisobga oladilar. Masalan, 31,6% oliy ma’lumotli yigitlar oliy
ma’lumotli qizlar bilan turmush qurgan, ayniqsa bunday moslik o‘rta ma’lumotli
guruhlarda yaqqol ko‘zga tashlanadi. 80,6% umumo‘rta ma’lumotli yigit-qizlar bir-
biri bilan kelishib oila qurganlar. Boshlang‘ich ma’lumotli guruhda bu ko‘rsatkich
48,5%, o‘rta maxsus ma’lumotli yigit-qizlar orasida 46,1% ni tashkil etadi. Demak,
yangi oila barpo etgan yigit-qizlarning ma’lumoti bo‘yicha taqsimlanishi orasida
bog‘lanish mavjud:
PDF created with pdfFactory trial version
www.pdffactory.com
ϕ
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
1
3991
12630 10725
1585
12630 8514
3285
12630 41376
3655
12360 136166
97
12630 4724
17
12630 843
1255
11441 10725
9
11441 843
2331
33444 10725
55
33444 843
3027
136726 10725
143
136726 843
115
5162 10725
161
5162 843
6
945 10725
458
945 843
+ =
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
*
*
*
*
*
*
*
.......
*
*
.......
*
*
.......
*
*
.......
*
*
...
.....
*
=
=
− =
+
2 3795
2 3795 1 13795
1
2
2
,
,
,
С=
=
1,3795
2,3795
= 0,761
2
ϕ
ϕ
ϕ
Do'stlaringiz bilan baham: |