Mehnat unumdorligining korxonalar miqyosi (ishchilar soni) va ish stajiga
bog‘liqligi
Ishchilar
soni
bo‘yicha
guruhlar
Ish staji
bo‘yicha
guruhchalar
Korxon
alar soni
Ishchilar
soni
Yalpi
mahsulot
(ming
so‘m)
Hamma
ishchilar
staji
(kishi
yil)
1 korxona
o‘rtacha
ishchilar
soni x
1
o‘rtacha
staj (yil)
x
2
o‘rtacha 1
ishchiga
mahsulot
(ming
so‘m)
u
1-10
1,0-6,3
6,4-11,6
11,7-17,0
9
6
3
31
47
28
6759
11339
7332
100,7
333,8
342,2
3,4
7,8
9,3
3,2
7,1
12,2
218,0
241,3
261,9
O‘rtacha
18
106
25430
776,7
5,9
7,3
239,9
1-20
1,0-6,3
6,4-11,6
11,7-17,0
5
7
4
67
124
76
16851
32972
22047
372,4
1095,1
1031,6
13,4
17,7
19,0
5,6
8,8
13,6
251,5
265,9
290,1
O‘rtacha
16
267
71870
2499,1
16,7
9,4
269,2
21-31
1,0-6,3
6,4-11,6
11,7-17,0
4
5
7
101
126
184
27458
34432
53657
624,9
1093,6
2710,8
25,3
25,2
26,3
6,2
8,7
14,7
271,9
273,3
291,6
O‘rtacha
16
411
115547
4429,3
25,7
10,8
281,1
Umumiy
o‘rtacha
50
784
212837
7705,1
15,7
9,8
271,5
Jadval
ma’lumotlari
ikki
omil ta’siri
ostida
mehnat
unumdorligi
o‘zgaruchanligi ustidan kuzatish imkonini beradi. Ularga asoslanib natija bilan bir
omil (ikkinchi omil barqaror qilib o‘rtacha darajaga biriktirib qo‘yilganda) orasidagi
bog‘lanishni sof holda o‘lchash mumkin. Buning uchun bog‘lanish kuchining xususiy
(yoki sof) ko‘rsatkichlari hisoblanadi. Misolimizda ish staji bilan mehnat unumdorligi
orasidagi bog‘lanish uchta xususiy (sof) ko‘rsatkichiga ega (korxona miqyosi
o‘rtacha darajada o‘zgarmas qilib bog‘lab qo‘yilganda):
m/kishi.
so'
ming
3
.
2
5
.
8
7
.
19
2
.
6
7
.
14
9
.
271
6
.
291
m/kishi.
so'
ming
8
.
4
0
.
8
6
.
38
6
.
5
6
.
13
5
.
251
1
.
290
m/kishi.
so'
ming
88
.
4
0
.
9
9
.
43
2
.
3
2
.
12
0
.
218
9
.
261
)
(
)
(
)
(
)
(
1
)
(
21
)
(
1
)
(
2
)
(
1
)
(
2
=
=
−
−
=
=
=
−
−
=
=
=
−
−
=
в
в
б
б
а
a
x
yx
x
yx
x
yx
b
b
b
Xuddi shuningdek mehnat unumdorligi bilan ikkinchi omil - korxona miqyosi
(ishchilar soni) orasidagi bog‘lanish uchun uning xususiy ko‘rsatkichlarini (ish staji
o‘zgarmas qilib bog‘lab qo‘yilganda) hisoblash mumkin.
PDF created with pdfFactory trial version
www.pdffactory.com
m/kishi.
so'
ming
7
.
1
0
.
17
7
.
29
3
.
9
3
.
26
9
.
261
6
.
291
m/kishi.
so'
ming
8
.
1
4
.
17
0
.
32
8
.
7
2
.
25
3
.
241
3
.
273
m/kishi.
so'
ming
5
.
2
9
.
21
9
.
53
4
.
3
3
.
25
0
.
218
9
.
271
)
(
)
(
)
(
)
(
2
)
(
1
)
(
2
)
(
1
)
(
2
)
(
1
=
=
−
−
=
=
=
−
−
=
=
=
−
−
=
в
в
б
б
a
a
x
yx
x
yx
x
yx
b
b
b
Olingan natijalarni oldingi hisoblash natijalari bilan taqqoslashdan kelib
chiqadiki, omillar tashqi «shovqin»lardan tozalab qaralganda, ular bilan natija
orasidagi bog‘lanish biroz kuchayadi.
η
η
η
yx
x
yx
x
y
yx
x
yx
x
y
yx
x
yx
x
y
S
S
S
S
S
S
1
2
1
2
1
2
1
2
2
1
2
1
2
2
2
2
2
2
2
158 0
436 0
0 3674
158 0
430 0
0 6062
197 9
430
0 4602
(
)
(
)
(
)
(
)
(
)
(
)
.
.
.
.
.
.
.
.
=
=
=
=
=
=
=
=
=
η
yx
x
2
1
1 97 9
4 3 0
0 6 78 4
(
)
.
.
=
=
Ikki omil ta’siri to‘plama empirik korrelyatsion munosabat orqali o‘lchanadi,
ya’ni
1
.
74
784
6
.
58056
76
*
0
.
116
124
*
2
.
43
76
124
67
28
47
31
67
*
3
.
16
28
*
417
47
*
9
.
20
31
*
5
.
171
)
(
8277
,
0
430
9
.
355
430
1
.
74
430
90993
,
0
430
9
,
355
430
1580
9
,
197
8277
.
0
430
9
.
355
2
2
)
(
2
2
)
(
2
2
2
2
2
2
1
2
1
2
1
2
1
2
1
=
=
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
=
−
=
=
=
−
=
−
=
=
=
+
=
=
=
=
=
∑
∑∑
−
−
l
j
l
e
il
i
y
y
y
y
y
y
x
yx
y
x
x
y
x
yx
y
x
x
y
x
yx
n
n
y
y
S
S
S
S
S
S
S
S
jl
i
i
l
j
i
i
i
i
i
i
η
η
η
PDF created with pdfFactory trial version
www.pdffactory.com
5.5. Ko‘p o‘lchovli guruhlash usullari
Ko‘p
o‘lchovli
guruhlash
kombinatsion
guruhlashga
nisbatan
qator
afzalliklarga
ega.
Kombinatsion guruhlashni qo‘llash uchun muhim
shart - o‘rganilayotgan to‘plam juda ko‘p, jumladan
yuzlab-minglab birliklarni birlashtirishi lozim. Bu
usulda guruhlash asosi qilib olinadigan belgilar soni ko‘paygan sari tuziladigan
guruhlar soni geometrik progressiya bo‘yicha oshib boradi.
Ko‘p o‘lchovli guruhlashlar kombinatsion guruhlashga oid kamchiliklardan
xolidir va shu bilan bir vaqtda guruhlarni murakkab holda tasvirlashni, bir to‘da
belgilarga tayanib tuzishni ta’minlaydi. Ko‘pincha ular ko‘p o‘lchovli tasniflash deb
nomlanadi.
Ko‘p o‘lchovli tasniflashning eng oddiy usuli to‘plam birliklarini ko‘p
o‘lchovli o‘rtacha miqdorlar asosida guruhlashdir.
Ko‘p o‘lchovli o‘rtacha miqdor deb har bir
to‘plam birligi uchun uning bir to‘da miqdoriy
belgilari asosida hisoblangan o‘rtacha ko‘rsatkich
yuritiladi. Turli belgilar absolut qiymatlarini qo‘shib
bo‘lmagani uchun dastlab ularning nisbiy qiymatlari
aniqlanadi.
So‘ngra,
barcha
belgilar
uchun
hisoblangan nisbiy ko‘rsatkichlar qo‘shiladi va
natijada har bir birlik uchun ko‘p o‘lchovli o‘rtacha miqdor hosil bo‘ladi, ya’ni:
∑
∑
=
=
=
=
K
j
j
ij
k
j
ij
k
x
x
k
1
1
/
)
(
θ
θ
Bu yerda:
θ
- birlik uchun ko‘p o‘lchovli o‘rtacha ko‘rsatkich;
x
ij
– i-birlik uchun x
i
belgisining qiymati;
x
j
– x
j
belgining o‘rtacha to‘plam (yoki standart) bo‘yicha qiymati;
k - belgilar soni;
j - belgi tartib soni (nomeri);
i - to‘plam birligining tartib soni (nomeri).
Ko‘p o‘lchovli tasniflashning asosliroq usuli klaster tahlilidir. Usul nomi
inglizcha the cluster so‘zining ildizidan kelib chiqadi. Bu so‘z sinf,guruh, to‘da
ma’nosiga ega. Klaster so‘zi matematikadagi «to‘plam» tushunchasiga ma’nodoshdir,
chunki ayrim sinflar faqat bir xil hodisalarni (matematikada sonlar olgani kabi) o‘z
ichiga oladi, ammo matematikadagi to‘plamdan farqli o‘laroq ular bo‘sh bo‘lishi
mumkin emas.
Klaster tahlil har bir klasterga tegishli birliklarni ularning bir to‘da belgilariga,
qiyofasiga o‘xshashlik me’yoriga qarab aniqlashga asoslanadi. Bundan birliklar
(obyektlar) orasidagi «masofa» tushunchasi kelib chiqadi va u qiyofalar (obyektlar)
bo‘yicha barcha o‘rganilayotgan belgilar qiymatlarining farqlari bilan o‘lchanadi.
Ko‘p
o‘lchovli
guruhlash deb bir qancha
belgilar asosida tuzilgan
guruhlash yuritiladi.
Ko‘p o‘lchovli o‘rtacha
miqdor - bu bir to‘da
belgilar
qiymatlariga
asoslanib har bir to‘plam
birligi uchun hisoblangan
o‘rtacha ko‘rsatkich
PDF created with pdfFactory trial version
www.pdffactory.com
Muayyan masofa me’yori turli yo‘llar bilan aniqlanishi mumkin. Odatda «evklid
masofasi» deb ataluvchi usul qo‘llanadi. Ya’ni,
∑
=
=
k
j
jpq
pq
d
d
1
bunda
j
pq
x
jq
jp
j
x
x
d
σ
−
=
Ikki o‘lchamli tekislikda A va V nuqtalari orasidagi masofa kvadrat ildizi
ostidan chiqarilgan ushub nuqtalarning abssissa va ordinata o‘qlari bo‘yicha
koordinatalari orasidagi farqlarning kvadrati yig‘indisiga teng, ya’ni:
d
x
x
y
y
B
A
A
B
=
−
+
−
(
)
(
)
2
2
5.1-chizma. Yevklid masofasi.
Ko‘p o‘lchovli tekislikda k koordinatli p va q nuqtalari orasidagi masofa, ya’ni
k belgilarning ayrim qiymatlari farqlar o‘rtacha kvadrati quyidagi formula yordamida
aniqlanadi:
∑
=
−
=
k
j
jq
jp
pq
x
x
d
1
2
)
(
Ammo o‘z-o‘zidan ravshanki, har xil sifatli belgilarning absolut qiymatlari
bilan ifodalangan bir nuqta bilan ikkinchi nuqta orasidagi farqlar kvadratlarini
qo‘shib bo‘lmaydi. Dastlab har bir belgi bo‘yicha to‘plam birliklari orasidagi
farqlarni biror nisbiy o‘lchovsiz ko‘rsatkich bilan ifodalash kerak. Bunday
ko‘rsatkich sifatida odatda «normallashtirilgan farq» ishlatiladi, ya’ni:
y
x
X
a
X
b
Y
a
Y
b
A
V
PDF created with pdfFactory trial version
www.pdffactory.com
j
pq
x
jq
jp
j
x
x
d
σ
−
=
Bu yerda:
x
x
jp
jq
−
- p va q birlikka tegishli belgi qiymatlari orasidagi absolut
farq;
σ
xj
- x
j
belgisining o‘rtacha kvadratik tafovuti;
d
ipq
-normallashtirilgan farq, uning ishorasi (Q yoki -) ahamiyatga ega
emas, tekislikda belgilar orasidagi «masofa» skolyar miqdordir (vektor miqdori
emas).
Har qaysi belgi bo‘yicha o‘rtacha kvadratik tafovut va belgining birinchi
obyektining ikkinchisidan, uchinchisidan va h.k., ikkinchi obyektning uchinchisidan,
to‘rtinchisidan va h.k. uchinchi obyektning to‘rtinchisidan, beshinchisidan va h.k. va
shunday ketma-ket tartibda barcha obyektlar uchun ma’lum belgi qiymatlarining juft
farqlari hisoblanadi. So‘ngra ushbu juft farqlarni o‘rtacha kvadratik tafovutga bo‘lib,
normalashtirilgan farqlar matritsasi tuziladi. Bunday hisoblashlar hamma belgilar
uchun bajariladi va normalashtirilgan farqlar matritsalari tuziladi.
So‘ngra har bir obyekt uchun hamma belgilar bo‘yicha yevklid masofalari
quyidagi formula yordamida hisoblanadi:
∑
=
=
k
j
jpq
pq
d
d
1
2
Natijada normalashtirilgan Yevklid masofalarining matritsasi vujudga keladi.
Normal taqsimotli to‘plamda normalashtirilgan farqlarning barcha obyektlar bo‘yicha
(butun matritsa bo‘yicha) o‘rtacha qiymati birga teng. Bu tekislikda belgining
chegaraviy (keskin nuqtasi) masofasini aniqlash uchun juda muhimdir, chunki unga
erishilgandan so‘ng obyektlarni klasterga birlashtirish to‘xtaydi.
Normalashtirilgan Yevklid masofasi o‘rtacha qiymatlari asosida obyektlar
klasterlarga birlashtiriladi, oldin eng yaqin masofali, so‘ngra bir-biridan borgan sari
uzoqlashib borayotgan obyektlar olinadi. Birinchi qadamda eng qisqa Yevklid
masofasiga ega bo‘lgan obyekt birinchi obyekt bilan birga klasterga birlashadi.
So‘ngra mazkur klaster uchun hamma belgilar bo‘yicha o‘rtacha normalashtirilgan
farqlar va klasterdan boshqa obyektlargacha bo‘lgan Yevklid masofalari hisoblanadi.
Shu tartibda birinchi klaster o‘rtacha yevklid masofa keskin nuqtaga erishgandan
so‘ng ikkinchi klaster barpo etiladi. Shunday qilib, qadamma-qadam klasterga
birlashtirish va yangi klasterlarni tuzish jarayoni davom etadi.
Klaster tahlil haqida bayon etilganlarni umumlashtirib, bajariladigan amallarni
quyidagi ketma-ketlik shaklida tasvirlash mumkin:
1) har bir belgining to‘plam bo‘yicha o‘rtacha qiymatini hisoblash -
j
х
;
2) har bir belgi qiymatlarining o‘rtacha kvadratik tafovutlarini hisoblash-
j
x
S
;
3) har qaysi belgi bo‘yicha normalashtirilgan farqlarning matritsasini
hisoblash - d
ipq
;
PDF created with pdfFactory trial version
www.pdffactory.com
4) har bir juft to‘plam birliklari orasidagi yevklid masofalarni hisoblash - d
pq
;
5) Yevklid masofalari orasida eng qisqasini tanlab olish–d
pq
q
min
;
6) eng qisqa Yevklid masofasiga ega bo‘lgan to‘plam birliklarini bir klasterga
birlashtirish;
7) klasterdagi birliklar uchun barcha belgilarning o‘rtacha qiymatlarini
hisoblash;
8) klaster bilan boshqa birliklar orasidagi yangi normalashtirilgan masofalarni
hisoblash;
9) klaster bilan boshqa birliklar (yoki klasterlar) orasidagi yangi Yevklid
masofalarini hisoblash;
10) Yevklid masofalari orasidan eng kichik miqdorligini tanlab olish;
11) (6-10) amallarni qaytadan bajarish va h.k.
5.6. Ikkilamchi guruhlash
Statistik guruhlashning yuqoridagi turlari dastlabki har bir obyektga tegishli
ma’lumotlar asosida amalga oshiriladi. Shuning uchun birlamchi guruhlash deb
yuritiladi. Lekin bunday birlamchi guruhlashlar bilan bir qatorda ularning natijalarini
qayta ishlash yo‘li bilan tuziladigan ikkilamchi guruhlash ham mavjuddir. Bu usulga
odatda birlamchi guruhlash natijalari maqsadga muvofiq bo‘lmasa, yoki ularni
taqqoslash maqsadiga moslashtirish zarurati tug‘ilganda murojaat qilinadi. Ikkilamchi
guruhlash ikki yo‘l bilan amalga oshiriladi.:
1)
birlamchi
guruhlar
oraliqlarini
ixchamlashtirib
maqsadga
muvofiqlashtirish;
2)
umumiy
yig‘indiga
nisbatan
ayrim
guruhlarning
salmog‘ini
ixtisoslashtirish.
Bu usullarni quyidagi misolda ko‘rib chiqamiz. Ikki viloyat fermer ho‘jaliklari paxta
hosildorligiga qarab turlicha guruhlangan bo‘lib, ularni qiyosiy o‘rganish zaruriyati
tug‘ilgan.
5.5-jadval
Ikki viloyat fermer ho‘jaliklarining paxta hosildorligi bo‘yicha guruhlash
natijalari
A - viloyat
B - viloyat
jamiga nisbatan %% hisobida
jamiga nisbatan %% hisobida
Hosildorlik s/ga
ho‘jalik soni
paxta maydoni
hosildorlik s/ga
Ho‘jalik soni
paxta maydoni
20 gacha
20-22
22-24
24-26
26-28
28-30
30-32
32-35
35 va yuqori
2
11
15
22
18
9
11
7
5
1
6
9
18
17
11
15
13
10
25 gacha
25-30
30-35
35 va yuqori
28
36
28
8
14
32
38
16
Jami
100
100
Jami
100
100
PDF created with pdfFactory trial version
www.pdffactory.com
O‘z-o‘zidan ravshanki, bu ma’lumotlarga asoslanib, ho‘jaliklarda paxta
hosildorligini ikki viloyat bo‘yicha qiyosiy o‘rganib bo‘lmaydi, chunki guruhlar har
xil oraliqlarda berilgan. Ularni taqqoslash uchun A-viloyat ho‘jaliklarini qayta
guruhlab ixchamlaymiz. Buning uchun B viloyat ho‘jaliklari guruhining oralig‘ini
asos qilib olamiz va natijada quyidagi taqqoslama ma’lumotlarga ega bo‘lamiz.
5.6-jadval
Ikki viloyat fermer ho‘jaliklarining paxta hosildorligi
bo‘yicha qiyosiy taqsimoti (birinchi usul)
jamiga nisbatan %% hisobida
ho‘jalik soni
paxta maydoni
A-viloyat
B-viloyat
A-viloyat
B-viloyat
25 gacha
25-30
30-35
35 va yuqori
39
1)
38
2)
18
5
28
36
28
8
25
3)
37
4)
28
12
14
32
38
16
Jami
100
100
100
100
)
11
17
2
/
18
).(
4
);
2
/
18
9
6
1
).(
3
);
9
18
2
/
22
).(
2
).
2
/
22
15
11
2
).(
1
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
bu yerda 2-5.5. jadvaldagi guruh oralig‘i, masalan, 22-20=2.
Bu ma’lumotlardan ko‘rinib turibdiki, B-viloyatda ho‘jaliklar A-viloyatga
nisbatan paxta hosildorligi bo‘yicha ancha yuqori darajaga erishgan.
Yuqoridagi (5.5 jadval) A-viloyat guruhlarini ularning salmog‘iga qarab qayta
guruhlash mumkin. Bu holda ham B-viloyat natijalarini (ayrim ho‘jalik guruhlarning
umumiy sonidagi salmog‘ini) asos qilib olamiz va natijada quyidagi ma’lumotlarga
ega
5.7-jadval
Ikki viloyat fermer ho‘jaliklarining paxta hosildorligi bo‘yicha qiyosiy taqsimoti
(ikkinchi usul)
jamiga nisbatan %% hisobida
ho‘jalik soni
ekin maydoni
A-viloyat
B-viloyat
A-viloyat
B-viloyat
25 gacha
25-30
30-35
35 va yuqori
28
1)
36
2)
28
3)
8
4)
28
36
28
8
16
5)
31,2
6)
37,2
7)
15,6
8)
14
32
38
16
jami
100
100
100
100
1) 2+11+15=28; 2) 22+14=36; 3) 18-14+9+11+4=28; 4) 7-4+5=8;
5) 1+6+9=15; 6) 18+(17*14)/18=18+13,2=31,2; 7) (17-13,2) +11+15+
+4/7*13=37,2; 8) (13-7,4)+10=15,6
A-viloyatda B-viloyatga nisbatan kam hosilli ho‘jaliklar umumiy paxta
maydonida ko‘proq qismni, yuqori hosilli ho‘jaliklar esa, aksincha, kamroq qismini
PDF created with pdfFactory trial version
www.pdffactory.com
tashkil etadi. Demak, ular nisbatan kichikroq ho‘jaliklar ekan va shu sababli B-
viloyatdagi ho‘jaliklarga nisbatan kamroq hosildorlikka erishgan.
Do'stlaringiz bilan baham: |