Misol: kichik sanoat korxonasida 50 ta ishchilardan har biriga hisoblangan
oylik ish haqi to‘g‘risida quyidagi ma’lumotlar berilgan (ming so‘m):
(1) 20,22 (2) 37,19 (3) 42,78 (3) 49.10 (4) 51.93 (4) 54.88 (4) 58.58 (5) 63.35 (5) 67.38 (6) 75.42
(1) 28,68 (2) 40,02 (3) 44.32 (3) 50.10 (4) 52.77 (4) 55.52 (4) 59.43 (5) 64.54 (5) 68.52 (6) 77.48
(2) 30,28 (3) 40,28 (3) 45.31 (4) 50.88 (4) 53.12 (4) 56.41 (4) 60.13 (5) 64.92 (6) 70.38 (6) 79.00
(2) 32,36 (3) 41,15 (3) 46.99 (4) 50.82 (4) 53.79 (4) 56.88 (5) 60.79 (5) 65.73 (6) 72.11 (7) 88.32
(2) 34,64 (3) 41,95 (3) 47.61 (4) 51.57 (4) 54.01 (4) 57.61 (5) 62.12 (5) 66.86 (6) 74.15 (7) 90.20
Ilova: Qavs ichida muayyan ishchi kiradigan guruhlarni tartib soni ko‘rsatilgan.
Bu sonlarni, 0,1 aniqlikda ifodalab, yuqorida keltirilgan Sterjess mezoni
yordamida qator oraliqlar soni (k) va chegarasini (i) aniqlaymiz.
Sterjess formulalari: k = 1+3.32 logN = 1+1,441 ln50 = 6,64≈7
i = (90.2 - 20.2) / 7 = 10 ming so‘m.
PDF created with pdfFactory trial version
www.pdffactory.com
Bularga binoan quyidagi oraliqli variatsion qatorni tuzamiz.
6.1-jadval
Kichik korxona ishchilarining oylik ish haqi bo‘yicha taqsimoti
Ishchilar oni
Oylik ish haqi
bo‘yicha guruhlar
(ming so‘m)
kishi f
j
jamiga
nisbatan %
da f’
j
O‘rta guruhiy
ish
haqi (ming
so‘m) x
j
Jami ish haqi
(ming so‘m)
(
)
m
f x
x
f
i
j
j
=
−
∑
∑
(
)
m
f x
x
f
i
j
j
=
−
∑
∑
2
A
1
2
3
4q2*3
5
6
20,2-30,2
2
4
25,2
50,4
-0,12
0,36
30,2-40,2
5
10
35,2
175,0
-0,20
0,40
40,2-50,2
10
20
45,2
452,0
-0,20
0,20
50,2-60,2
16
32
55,2
883,2
0
0
60,2-70,2
9
18
65,2
586,8
0,18
0,18
70,2-80,2
6
12
75,2
451,2
0,24
0,48
80,2-90,2
2
4
85,2
170,4
0,12
0,36
Hammasi
50
100
2770
0,02
1,98
6.2.6. Teng va tengsiz kattalikdagi oraliqlarni aniqlash standartlari
Ammo Sterjess va Bruks hamda Koruzers formulalarini doimo qo‘llab
bo‘lmaydi. Bu mezonlar to‘plam tuzilishiga xos ichki xususiyatlarni variatsion
qatorlar ilg‘ab olishi uchun yetarli darajada imkoniyat tug‘dirmaydi. Shuning uchun
maxsus adabiyotda boshqa mezonlar ham taklif etilgan. Masalan, teng kattalikli
oraliqlar tuzishda ularning kengligini 1) o‘rtacha kvadratik tafovut orqali aniqlash,
ya’ni -
∞
;
x
x
x
x x
x
x
−
−
−
+
+
+
+∞
3
2
2
3
σ
σ
σ
σ
σ
σ
;
;
; ;
;
;
;
,
jami 8 oraliq; 2) yoki ularni
0,5
σ
miqdorida belgilash - jami 14 oraliq; 3) yoki oraliqlar chegarasini variatsion
kenglikni 10 ta teng qismlarga bo‘lib belgilash, ya’ni x
min
;
x
min
+ 0.1(x
max
- x
min
); x
min
+ 0.2(x
max
- x
min
); ..... ; x
max
.
Obyektiv sharoit ta’siri ostida to‘plam tuzilishi notekis ko‘rinishda bo‘lishi
mumkin. Bunday hollarda variatsion qatorlar tengsiz kattalikli oraliqlardan iborat
bo‘lishi kerak. Adabiyotda tengsiz kattalikli oraliqlarni belgilash uchun bir necha
standartlar taklif etilgan. Masalan, ularni: 1) detsillar asosida aniqlash: x
min
; d
1
; d
2
; ...
; x
max
jami d
10
; bu yerda d
1
, d
2
, ... d
10
- detsillar;
geometrik progressiya bo‘yicha: a; 3a; 7a; 15a; 31a; 63a.
6.2.7. Taqsimot zichligi
Tengsiz
kattalikli
oraliqlardan
tuzilgan
variatsion qatorlarda oraliqlar kengligi har xil
miqdoriy qiymatlarga ega bo‘lib, to‘plam birliklari
bilan to‘lish darajasi ham turlichadir: odatda torroq
oraliqlarda ular g‘ujroq, kengroqlarida esa siyrakroq
darajada bo‘ladi.
Taqsimot
zichligi
oraliqning
bir
birligiga
qancha variantlar to‘g‘ri
kelishini ifodalaydi.
PDF created with pdfFactory trial version
www.pdffactory.com
Bunday qatorlar uchun oraliqlarning zichlik darajasi variantalarni ta’riflovchi muhim
ko‘rsatkich hisoblanadi. Bu ko‘rsatkich taqsimot zichligi deb ataladi va har bir
oraliqqa tegishli variantlar sonini oraliq kengligiga bo‘lish yo‘li bilan aniqlanadi,
ya’ni
n
j
= f
j
/ i
j
yoki n
′
j
= f
′
j
/ i
j
Bu yerda:
f
j
-ayrim variantlarning mutlaq soni;
f
′
j
-variantlar nisbiy soni;
i
j
-ayrim oraliqlar kengligi;
n
j
- j -oraliqda taqsimot mutlaq zichligi;
n
′
j
- j -oraliqda taqsimot nisbiy zichligi.
Misol: Sobiq Ittifoqda 1985 va 1989 yillarda jazoga hukm qilinganlar yoshi
bo‘yicha quyidagicha taqsimlangan edi.
6.2-jadval
Sobiq SSSR da 1985-1989 yillarda jazoga hukm qilinganlarning yoshi
bo‘yicha taqsimoti
Jazolanganlar yoshi
1985 y
1989 y
Taqsimot zichligi
(yil)
1985
1989
yil
oraliq
kengligi i
j
ming
kishi f
j
foiz f
′
j
%%
ming
kishi f
j
foiz f
′
j
%%
ming
kishi
f
j
/ i
j
% %
f
′
j
/ i
j
kishi
f
j
/ i
j
% %
f
′
j
/ i
j
19-17
4
110,4
8,7
89,6
13,1
27,6
2,78
22,4
3,28
18-24
7
293,3
23,1
164,2
24,0
41,9
3,30
23,5
3,43
25-29
5
257,7
20,3
149,1
21,8
57,5
4,06
29,8
4,36
30-49
20
500,2
39,4
240,1
35,1
25,0
1,97
12,0
1,76
50-yuqori
20
107,9
8,5
41,1
6,0
5,4
0,43
2,1
0,30
Jami
56
1269,5
100
684,1
100
22,7
1,79
12,2
1,79
Manba: Goskomstat SSSR. Sotsialnoe razvitie SSSR v 1989g. Statisticheskiy sbornik. M.: «Finanso‘ i
Statistika», 1991, 370-b.
Tengsiz oraliqli variatsion qatorlarni grafiklar yordamida tasvirlashda va
ularning umumiylashtiruvchi ko‘rsatkichlarini hisoblashda taqsimot zichligidan
foydalaniladi.
6.4. Variatsion qatorlarni grafiklarda tasvirlash
Variatsion qator va uning xususiyatlarini tahlil qilishda grafik orqali tasvirlash
muhim rol o‘ynaydi. Oraliqli qatorlar gistogramma (grekcha « histion» - to‘qima,
« gramma» - chiziq) shaklida tasvirlanadi. Abssissa o‘qida qator oraliqlari, ordinata
o‘qida tegishli masshtabda variantlar soni belgilanadi, so‘ngra abssissa o‘qidagi
oraliq chegaralari uchun nuqtalardan ordinata o‘qidagi tegishli nuqtalarga
perpendikulyar chiziqlar tortiladi va ular birlashtiriladi, natijada yonma-yon
joylashgan ustunlar hosil bo‘ladi. 6.1- jadvaldagi ma’lumotlarga binoan
PDF created with pdfFactory trial version
www.pdffactory.com
ishchilarning oylik ish haqi bo‘yicha taqsimot gistogrammasi quyidagi
diagrammada tasvirlangan.
6.1-grafik
16
14
12
10
8
6
4
2
20,2 30,2 40,2 50,2 60,2 70,2 80,2 90,2
6.1-grafik. Ishchilarning oylik ish haqi bo‘yicha taqsimot gistogrammasi.
Diskret variatsion qatorlar taqsimot poligoni (
grekcha «poly» - ko‘p, «sonia» - burchak) orqali
tasvirlanadi. Bu holda abssissa o‘qida varianta
qiymatlari (butun sonlari), ordinata o‘qida esa
variantlar ma’lum masshtablarda (5:7 proporsiyada)
belgilanadi va ular bir-biri bilan birlashtirilgandan so‘ng poligon egri chizig‘i
vujudga keladi.
1989 yil O‘zbekiston aholisi ro‘yxatiga binoan onalarning tuqqan bolalar soni
bo‘yicha taqsimoti quyidagi poligon shaklida tasvirlanadi.
6.2-grafik
30
25
20
15
10
5
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10
Masshtab: 1 sm = 5%.
6.2-grafik. Ona tug‘ish soni bo‘yicha tug‘ilgan bolalar taqsimoti poligoni.
Oraliqli variatsion qator gistogrammasi ustunlarida o‘rta nuqtalarni belgilab,
ularni egri chiziq orqali o‘zaro birlashtirish yo‘li bilan bunday qatorlar tasvirini
poligon shakliga keltirish mumkin (6.1 -grafikka qarang).
Diskret
variatsion
qatorlar taqsimot poligoni
orqali tasvirlanadi.
PDF created with pdfFactory trial version
www.pdffactory.com
Oraliqlar kattaligi turlicha bo‘lgan variatsion qatorlar ham gistogrammalar
orqali tasvirlanadi, ammo bu holda ularni tuzish ma’lum xususiyatga ega.
Qator oraliqlari kengligi teng bo‘lmagan holda, gistogramma ustunlarining
maydoni variantlar sonidan tashqari tegishli oraliq kengligiga ham bog‘liq va shu
sababli ular variantalar bilan turli darajada to‘lalikka, zichlikka ega bo‘ladi, demak,
taqqoslama bo‘lmaydi.
Shuning uchun oraliqlar kengligi teng bo‘lmagan variatsion qatorlar uchun
gistogramma tuzayotganda ustunlar balandligi asosi qilib variantlar sonini emas,
balki oraliqlarning zichlik ko‘rsatkichlarini olish kerak. So‘ngra gistogramma
umumiy tartibda tuziladi.
Bunday variatsion qatorlar uchun gistogrammalarni quyidagi tartibda ham
tuzish mumkin. Dastlab biror oraliq standart asos qilib belgilanadi. Uning variantlar
soni va kengligi uchun 5:7 nisbatda masshtablar (h
0
) belgilanadi. Boshqa oraliqlarga
tegishli variantlar soni f
j
standart oraliq kengligiga a
0
bo‘linadi (f
j
/ a
0
). So‘ngra ular
uchun tegishli oraliq kengligini hisobga olib o‘zgaruvchan masshtab quyidagi
tartibda belgilanadi:
h
j
= h
0
/ (a
j
/ a
0
).
bu yerda: h
0
- standart oraliq variantlar soni uchun masshtab;
h
j
- boshqa oraliqlar uchun masshtab;
a
j
- tegishli oraliq kengligi;
a
0
- standart oraliq kengligi.
6.2-jadval ma’lumotlari asosida 1989 yilda jazoga hukm qilinganlarning yoshi
bo‘yicha taqsimoti quyida tasvirlangan.
30
24
18
12
6
14
18
25
30
50
70
6.3-grafik. Jazoga hukm qilinganlarning yoshi bo‘yicha taqsimot gistogrammasi.
Oraliqli variatsion qator gistogrammasi ustunlarida o‘rta nuqtalarni belgilab,
ularni egri chiziq orqali o‘zaro birlashtirish yo‘li bilan bunday qatorlar tasvirini
poligon shakliga keltirish mumkin.
PDF created with pdfFactory trial version
www.pdffactory.com
6.5. Kumulyativ taqsimot
Teng oraliqli variatsion qatorlarni yuqorida bayon etilgan usulda tuzish
natijasida oddiy taqsimot qatorlari hosil bo‘ladi. Bundan tashqari, kumulyativ
(lotincha «cumulatio» - yig‘ish, jamg‘arish, to‘planish) taqsimot qatorlari ham
qo‘llanadi. Ular oddiy qatorlarning ketma-ket oraliqlarini birlashtirib (yig‘ib), ularga
tegishli variantlar sonini jamg‘arish yo‘li bilan tuziladi.
Kumulyativ variatsion qatorlarni ikki usulda tuzish mumkin. Birinchi usulda
jamg‘arish jarayoni kichik qiymatli birinchi oraliqdan kattalari tomon yo‘nalishda
amalga oshiriladi.
6.1 - jadval ma’lumotlariga binoan, bu usulda ishchilarning oylik ish
haqi bo‘yicha jamg‘arma taqsimotini tuzsak, quyidagi kumulyativ variatsion qator
hosil bo‘ladi.
6.3-jadval
Oylik ish haqi bo‘yicha kichik korxonalar ishchilarining kumulyativ taqsimoti
Ishchilar soni
Oylik ish haqi bo‘yicha
jamg‘arma guruhlar (ming
so‘m)
Yuqoridan
pastga
tomon jami
kishi
n
jl
l
k
=
∑
1
foizda %%
∑
=
k
l
jl
n
1
'
Pastdan yuqori
tomon jami kishi
foizda %%
20,2 dan 30,2 gacha
2
4
50
100
20,2 - 40,2 gacha
7
14
48
96
20,2 - 50,2 gacha
17
34
43
86
20,2 - 60,2 gacha
33
66
33
66
20,2 - 70,2 gacha
42
84
17
34
20,2 - 80,2 gacha
48
96
8
16
20,2 - 90,2 gacha
50
100
2
4
Birinchi usulda tuzilgan kumulyativ variatsion qatorlarning grafiklarda tasviri
kumulyata deb ataladi.
PDF created with pdfFactory trial version
www.pdffactory.com
0
10
20
30
40
50
60
1
2
3
4
5
6
7
8
Кумулята
Огива
6.4 - rasm. Ish haqi taqsimotining kumulyata va ogivasi.
Birinchi usulda tuzilgan kumulyativ variatsion qatorlarning grafiklarda tasviri
kumulyata deb ataladi.
Ikkinchi usulda kumulyativ taqsimot qatorlari tuzilganda, jamg‘arish jarayoni
katta qiymatli oraliqdan kichik qiymatli oraliq tomon yo‘nalishda amalga oshiriladi.
Ikkinchi usulda tuzilgan kumulyativ taqsimotning grafikda tasviri ogiva
(og‘ma) deb ataladi.
6.4-grafikda yuqoridagi ma’lumotlar asosida ish haqi ogivasi (og‘ma)
tasvirlangan.
6.6. Taqsimot egri chiziqlari
Agarda variatsion qator va uning gistogrammasini tuzish asosidagi belgi
uzluksiz o‘zgaruvchanlikka ega bo‘lsa, guruhiy oraliqlar kengligini cheksiz
toraytirib ularning sonini ko‘paytirish va bir vaqtda to‘plam hajmini ko‘paytirib
bo‘sh oraliqlarni to‘ldirib borish mumkin. Natijada ustunlar soni o‘zining chegarasi -
uzluksiz egri chiziqqa intiladi va u taqsimot egri chizig‘i deb ataladi. Bir qancha tipik
taqsimot egri chiziqlari mavjud. Masalan, simmetrik, asimmetrik (og‘ishma),
qo‘ng‘iroqsimon, J-shaklidagi, U-shakldagi va ularning turli ko‘rinishidagi
taqsimot egri chiziqlari bor.
Odatda tasodifiy kuchlar ta’siri ostida shakllangan taqsimot simmetrik egri
chiziq shakliga ega bo‘ladi. Uyushtirilgan biror omil yoki harakatlar ta’siri natijasida
yuzaga chiqqan taqsimotlar asimmetrik shakllarni oladi. Simmetrik egri chiziqning
muhim xususiyati uning Nyuton binomi formulasi bo‘yicha qatorga yoyilish
xossasiga egaligidan iborat.
PDF created with pdfFactory trial version
www.pdffactory.com
6.7. Variatsion qatorning taqsimot parametrlari
Taqsimot qatorlari o‘rganilayotgan statistik to‘plam haqida to‘la tasavvur
beradi. Ammo bu tasavvur odatda haddan tashqari mufassallashgan bo‘lib, ko‘pdan-
ko‘p ikir-chikirlarga, mayda-chuyda tavsilotlarga ega bo‘ladi. Natijada to‘plamning
asosiy xossalarini ilg‘ab olish mushkullashadi. Shu munosabat bilan ularni bir
nechagina miqdorlar bilan ifodalash masalasi tug‘iladi. Bu esa taqsimot qatorlarini
qisqartirib, umumiy holda ta’riflash imkoniyatini beradi. Bunday miqdorlar statistik
to‘plamning tasviriy parametrlari yoki taqsimot qatorlarining umumlashtiruvchi
ko‘rsatkichlari deb ataladi.
Parametr grekcha so‘z («parametrom») bo‘lib, o‘lchab beruvchi degan
lug‘aviy ma’noga ega. Statistikada har xil to‘plamlarni ta’riflovchi parametrlarni
aniqlash deganda taqsimot qatorlarining shunday me’yoriy o‘lchovlari,
ko‘rsatkichlari nazarda tutiladiki, ularni solishtirish bu statistik to‘plamlarni
taqqoslash yo‘li bilan birday oqibatga olib keladi.
Statistik to‘plamlarni taqqoslash ularning birliklarini tekislab, orasidagi
farqlarni yo‘qotib, to‘plamlarni umumlashtirib ta’riflaydigan parametrlardan
foydalanishni talab etadi. Shunday qilib, turli statistik to‘plamlarni taqqoslash
ularning o‘rtacha ko‘rsatkichlarini hisoblash va qo‘llashni taqozo etadi. Bu o‘rtacha
miqdorlar taqsimot qatorlarining asosiy parametrlaridan biri hisoblanadi. Ammo
qatorni har taraflama o‘rganish uchun boshqa parametrlarni ham bilish va qo‘llash
zarur.
Yuqorida ta’kidlaganimizdek, statistik to‘plam birliklari bir-biridan odatda farq
qiladi. Shamolsiz daraxt shoxi tebranmaganidek, bu farqlarni ham yuzaga
chiqaruvchi sabablar mavjud. Ular ayrim birliklarni namoyon bo‘lish sharoitiga,
harakatdagi omil va kuchlarga, ularning ta’sir etish qudratiga bog‘liq. Demak,
taqsimot qatorlarining tebranishi alhaq jarayonni tasvirlaydi, uning oqibati
hisoblanadi. Ammo o‘rtacha miqdorlar statistik to‘plamni bir butun organizm sifatida
ta’riflaydi, birliklarning shakllanish shart-sharoitlarini barobarlashtirib, ulardagi
o‘ziga xosliklarni yashiradi. Shuning uchun turli statistik to‘plamlarni qiyosiy
o‘rganishda o‘rtacha ko‘rsatkichlarni taqqoslash bilan chegaralanib bo‘lmaydi,
chunki bu holda to‘plamlarning bir jihati oydinlashadi, ammo ikkinchi tomoni esa
qorong‘ulashadi. Mazkur qorong‘u masalani yoritish uchun taqsimot qatorlarining
o‘zgaruvchanligini o‘rganish, uning me’yorlarini, ya’ni variatsiya ko‘rsatkichlarini
aniqlash va qiyosiy tahlil qilish kerak.
Taqsimot qatorlari tekislikda egri chiziqlar ko‘rinishida tasvirlanadi. Ularning
shakllari xilma-xil: simmetrik yoki asimmetrik, chapga yoki o‘ngga og‘ishgan, biroz
yonboshlagan yoki kuchli qiyshaygan, bo‘yiga cho‘ziq (o‘tkir uchli) yoki yassi
(yapaloq uchli), bir yoki ko‘p cho‘qqili va h.k. Shunga qarab, variatsion qatorlarning
o‘rtacha miqdori uni tasvirlaydigan koordinat tizimda abssissa o‘qining markaziy
nuqtasida yoki undan ma’lum olislikdagi chap yoki o‘ng tomon nuqtasida yotadi.Shu
bilan bir qatorda taqsimot egri chizig‘ining shakli bilan bog‘liq bo‘lgan variatsion
qatorning mediana, moda kvantililar kabi parametrlari mavjud. Mediana qatorni teng
PDF created with pdfFactory trial version
www.pdffactory.com
ikki qismga, kvantililar esa ko‘zlangan qadamda uni teng bo‘laklarga ajratadi. Moda -
to‘plam birliklarida eng ko‘p uchraydigan belgi qiymati (qatorning eng ko‘p vaznli
variantasi). Bu parametrlar variatsion qatorning tuzilmaviy o‘rta ko‘rsatkichlari deb
ataladi. Ular bilan o‘rtacha miqdor o‘rtasida ma’lum bog‘lanish mavjud. Bunga
asoslanib, qatorning og‘malik, bo‘yiga cho‘ziqlik, uning ma’lum qismda birliklar
kontsentratsiyalanish (to‘planish) me’yorlarini aniqlash mumkin. Shunday qilib,
statistik to‘plam xususiyatlari taqsimot qatorlarining uch toifadagi umumlashtiruvchi
ko‘rsatkichlarida o‘z ifodasini topadi. Ular variatsion qatorning tasviriy parametrlari
nomi bilan ham yuritiladi.
Asosiy tushuncha va atamalar
Variantalar va variantlar,
miqdoriy belgi, atributiv belgi, muqobil belgi,
uzluksiz o‘zgaruvchan belgi, tadrijiy (uzlukli) o‘zgaruvchan belgi, statistik qatorlar,
taqsimot qatorlari, dinamika qatorlari, saflangan variatsion qatorlar, oraliqli variatsion
qatorlar, diskret variatsion qatorlar, kumulyativ variatsion qatorlar, oraliq (guruhlar)
soni, oraliq kengligi, sterjess mezoni, K.Bruks va N.Karuzes mezoni, teng kenglikli
oraliq, tengmas kenglikli oraliq, taqsimot zichligi, gistogramma, poligon, kumulyata,
ogiva (og‘ishma), taqsimot egri chizig‘i, taqsimot parametrlari;
Do'stlaringiz bilan baham: |