Вазирлиги

Тасдиқланган битимда ундаги шартларни қўшимча келишув ва битим параметрларини 
ўзаро таққослашни амалга оширилмайди. Ушбу битим қуйидаги барча циклларни ўз ичига 
олади: 
қимматли қоғозлар олди-сотдиси бўйича шартноманинг тузилиши; 
битим юзасидан параметрларни ўзаро таққослаш; 
клиринг; 
қимматли қоғозлар бўйича тўловни амалга ошириш ва тўловга асосан керакли қимматли 
қоғозларни етказиб бериш. 
Қимматли қоғозлар олди-сотдиси бўйича шартномаларни тузишида у тўғридан-тўғри 
сотувчи ва харидор ўртасида, яъни воситачисиз тузилиши мумкин. Бу щолатларда битим 
бўйича барча муносабатлар харидор ва сотувчи ўртасида амалга оширилади. Битимнинг бу 
шакли айрим щолатларда, яъни дилерлар ўртасида ёки биржадан ташқари компьютор 
бозорида амалга ошиши мумкин. 
Дунё фонд биржаларининг аксарият кўп қисмида қимматли қоғозлар олди-сотдиси билан 
битимлар воситачилар, яъни брокерлар орқали амалга оширилади ва бу щақиқий сотувчи ва 
щақиқий харидор савдода тўғридан-тўғри иштирок этмайди. қимматли қоғозлар билан олди-
сотди битимларини воситачилар ёрдамида амалга ошириш жуда мураккаб схемага эга. Бу 
ерда воситачи сифатида брокер вазифасини бажарувчи тижорат банки ёки инвестиция 
фирмаси иштирок этиши мумкин. Бу қимматли қоғозлар сотувчисига щам, улар харидорига 
щам ўз хизматларини кўрсатиши мумкин. 
Қимматли қоғозларнинг биржа бозорида одатда икки брокер иштирок этади: бири 
сотувчининг манфаатларини кўзда тутади ва иккинчиси қимматли қоғозларнинг харидорини 
дилер билан боғлиқ щолда амалга оширади. Бу щолатда қимматли қоғозларнинг щақиқий 
сотувчиси ва щақиқий харидори савдо жараёнида ўзаро муносабатда бўлмайди.
Қимматли қоғозлар билан олди-сотди битимлари тузишда дуне амалиётида уларни 
мижознинг мавқеига қараб: 
улгуржи битим, яъни йирик мижозлар ва инвестиция инвесторларининг кўрсатмасига 
асосан амалга ошириладиган битимлар; 
чакана битим, яъни жисмоний шахслар ва индивидуал майда инвестиция инвесторлар 
кўрсатмасига асосан амалга ошириладиган битимларга бўлинади. 
Қимматли қоғозлар билан олди-сотди битимларининг ташкил этилишига қараб: 
қимматли қоғозларнинг биржа бозори; 
қимматли қоғозларнинг биржадан ташқарии бозорига бўлинади.
Шуни таъкидлаш лозимки, қимматли қоғозларнинг биржа ва биржадан ташқари бозорида 
битимлар кассали ва муддатли битимлар бўлиши мумкин. 
Қимматли қоғозлар олди-сотдиси кассали битими (халқаро амалиётда “кэш-бозор” ёки 
“спот-бозор” дейилади) бу битим дарщол ва узоғи билан 2-3 иш куни муддатида амалга 
оширилади. 

---

61 
Қимматли қоғозлар олди-сотдиси муддатли битими – бу битимни амалга оширишда 
турли муддатларни кўзда тутган битимдир. Бу щолатда амалга ошириш муддатлари 3 иш 
кунидан ортиб уч ойга чўзилиши мумкин.
Қимматли қоғозлар олди-сотдиси кассали битими амалга оширилиши бўйича 
қуйидагиларга бўлинади: 
жалб этилган маблағлар билан қисман тўлов асосида харид этиш; 
қарзга олинган ёки прокатга олинган қимматли қоғозларни сотиш. 
Қимматли қоғозларни жалб этилган маблағлар билан қисман тўлов асосида харид этиш 
усулида фонд биржасида асосан бащоларнинг кўтарилиши билан боғлиқ фаолият кўрсатувчи 
ўйинчилар (“буқалар”) фойдаланадилар. Шуни таъкидлаш лозимки, жалб этилган маблағлар 
билан савдо қилиш биржа қоидаларида рухсат этилади. Бундай битимда мижоз акцияларнинг 
қийматини қисман тўлайди, қолган қисми брокер ёки тижорат банки томонидан бериладиган 
кредит щисобига қопланади. Қимматли қоғозлар олди-сотдиси кассали битимининг бу 
шакли баъзи холларда маржа деб номланади.
Қимматли қоғозлар олди-сотди битимларининг иккинчи босқичи битим параметрларини 
ўзаро таққослаш щисобланади. Бу босқичнинг асосий вазифаси тузилган битим юзасидан, 
унинг мощияти ва предмети бўйича юзага чиқадиган тасодифий ноаниқликларни 
келишилган щолда тартибга солишлик щисобланади. Бу щолат эса қимматли қоғозлар 
бозорида олди-сотди битимларини оғзаки ёки ёзув хатлари асосида тузилишида катта 
ащамиятга эга. Бу ерда турли тасодифий техникавий хатолар учраб туради. Қимматли 
қоғозлар олди-сотди битимини амалга оширишнинг биринчи босқичида тузилган барча 
щужжатлар иккинчи босқичда махсус расмийлаштирилади.
Қимматли қоғозлар олди-сотди битимларини амалга ошириш жараёнининг иккинчи 
босқичида контрагентлар бир-бирларининг барча щисоб щужжатларини ўзаро таққослаш 
жараёнида ноаниқлик аниқланмаса, бу жараён тугалланган деб щисобланади.