Вазирлиги

7.3. Ўзаро хисоб-китоб турлари. Клиринг. 
Икки томонлама ва кўп томонлама хисоб-китоблар. 
 
Клиринг – бу қимматли қоғозлар олди-сотдиси битим амалга ошириш жараёнининг 
ўзаро таққослашдан бошлаб битимни амалга ошириш олдигача бўлган хисоб-китоблар 
комплексидир. Клиринг бу жараёнда битим юзасидан тўғридан-тўғри пул ўтказиш ёки 
қимматли қоғозларни етказиб беришни ўз ичига олмайди. Клиринг қимматли қоғозларни 
етказиб бериш ва улар учун тўловни амалга ошириш жараёнидан олдин амалга ошади.
Клиринг сўзи инглизча “CLEAN”, яъни тозалаш маъносини англатади. Битимда 
иштирокчилар ўртасидаги барча хисоб-китобларни тўла тартибга солиш фаолиятидир. 
Клиринг қимматли қоғозлар олди-сотди битимида ўзига хос бўғиндир: у олди-сотди 
жараёнида унинг иштирокчиларининг кими хақдор ва кими қарздор хамда ўзаро 
мажбуриятларни бажариш муддатларини хисобини олиб боради. Клиринг - бу хозирги замон 
хисоблаш компьютер тизими ва услубларидан фойдаланадиган ихтисослашган махсус 
инвестиция институти томонидан олди-сотди битими бўйича барча хисоб-китоблар 
мажмуасидир.
Клиринг босқичларини амалга ошириш икки жараённи ўз ичига олади:
1. Қимматли қоғозлар олди-сотди битими якуни бўйича хужжатларни таққослаш, тахлил 
этиш, хаққонийлигини таққослаш ва тўғри расмийлаштирилганлигини текшириш жараёни. 
Агарда бу босқич компьютер файлини шакллантириш билан якунланса, бу холатда клиринг 
қабул қилинадиган барча маълумотларни шифрлаш ва уни химоя қилиш калитини назорат 
этиш билан бошланади. 
2. Қимматли қоғозлар олди-сотдиси битими асосида ўтказиладиган пул маблағлари ва 
битим якунига асосан етказиб бериладиган қимматли қоғозлар сонини хисоблаб чиқариш 
жараёни. Бундан ташқари клиринг қимматли қоғозлар олди-сотдиси битими асосида юзага 
келадиган солиқлар хажми (агарда алохида олинган мамлакатда солиқ ундириш муомалага 

---

62 
киритилган бўлса), биржа йиғимлари, брокерлар хизмати учун комиссион хақлар миқдорини 
хам ўзаро хисоб-китобларга киритади.
Қимматли қоғозлар билан олди-сотди битимларини олиб боришнинг содда бозор битими
асосан учта таркибий қисмдан иборат бўлади, улар қуйидагилардан иборат:
1. Қимматли қоғозлар олди-сотдиси юзасидан шартномани тузиш, яъни харидор ва 
сотувчи ўртасида ўзаро оғзаки ёки ёзма шаклда шартномани имзолаш; 
2. Қимматли қоғозлар олди-сотдиси битими асосида юзага келадиган хисоб-китоблар, 
яъни фонд қиймати сони, бахосини келишишлик, битимнинг умумий хажми, хисоб-китоб 
шакли расмийлаштирилади; 
3. Тузилган битимга асосан пул маблағларини ўтказиб бериш ва маблағга асосан 
қимматли қоғозларни етказиб беришлилик.
Фонд биржалари фаолиятидаги қимматли қоғозлар олди-сотди битимлари асосидаги 
хисоб-китобларни олиб боришда клирингнинг вазифаларини умумлаштирсак, бу холда 
унинг қуйидаги асосий вазифаларини ажратишимиз мумкин: 
1. Қимматли қоғозлар олди-сотди битимларини биржа савдоларида қайд этилишини 
таъминлаш. Бунга тузилган битим юзасидан маълумотларни олиш ва етказиб бериш, 
битимни тўғрилигини текшириш, уни хаққоний эканлигини тасдиқлаш, қайд этиш кабилар 
киради; 
2. Қайд этилган қимматли қоғозлар олди-сотдиси битимларининг хисобини олиш. Бунга 
битим юзасидан бозор турлари, унинг иштирокчилари таркиби, амалга оширилиш 
муддатлари киради; 
3. Қайд этилган қимматли қоғозлар олди-сотдиси битимларининг хисобини олиб бориш; 
4. Қайд этилган қимматли қоғозлар олди-сотдиси битимлари иштирокчиларининг ўзаро 
тўловлари ва мажбуриятларини хисоб-китоб қилиш; 
5. Қимматли қоғозлар олди-сотдисининг биржа битимини кафолатлаш; 
6. Қимматли қоғозлар олди-сотдиси битими асосида юзага келадиган пул тўловлари 
тушумини ташкил этиш. 
7. Қимматли қоғозлар олди-сотдиси битими асосида келиб тушган пул маблағлари 
миқдорида қимматли қоғозларни харидорга етказиб беришни таъминлаш. 
Клиринг операцияси ва у бўйича хисоб-китоблар қимматли қоғозлар олди-сотдиси 
бўйича биржа битими тузилгандан сўнг бошланиб, у биз юқорида қайд этган жараёнларни 
амалга оширади. Ушбу жараёнларни олиб боришда нафақат фонд биржаси аъзолари ва 
мижозлар иштирок этади, бу ерда хисоб-китоб билан боғлиқ бўлган бир қатор бошқа 
ихтисослаштирилган ташкилотлар, яъни тижорат банклари, депозитарийлар хам иштирок 
қиладилар.
Халқаро фонд биржаси амалиётида клиринг ва унинг хисоб-китоблари қуйидаги 
омилларга асосан турли тоифага ажратилади: 
1. Биржа товарининг турига асосан: 
1.1. Қимматли қоғозлар бозори клиринги; 
1.2. Фьючерс шартномалари бозори клиринги. 
2. Клирингнинг марказлашганлиги даражасига асосан: 
2.1. Алохида олинган биржа клиринги; 
2.2. Миллий биржалар клиринги; 
2.3. Халқаро клиринг. 
3. Хизмат кўрсатилаётган мижозларга асосан: 
3.1. Клиринг палатаси аъзолари ўртасидаги клиринг; 
3.2. Биржа аъзолари ўртасидаги клиринг; 
3.3. Бошқа бўлажак схемалар клиринги. 
Қимматли қоғозлар бозорида ўзаро қарама-қарши мажбуриятлар хисоб-китоби хозирги 
замонда қимматли қоғозлар олди-сотдиси битими асосида пул тўловлари хамда улар асосида 
қимматли қоғозларни етказиб беришда юзага келадиган хавф хатарларни камайтириш 

---

63 
мақсадида амалга оширилади. Ўзаро хисоб-китобларнинг икки тури мавжуд: икки томонлама 
хисоб-китоб ва кўп томонлама хисоб-китоблар.
Қимматли қоғозлар олди-сотдиси бўйича икки томонлама хисоб-китоблар асосан 
биржадан ташқари бозорида ўзаро ишонч мавжуд иштирокчилар ўртасида ва кичик фонд 
биржаларида кам сонли иштирокчилар хамда кичик миқдордаги битимларни амалга 
оширишда қўлланилади. Икки томонли хисоб-китоблар асосан фонд бозори энди 
шаклланаётган ривожланаётган мамлакатларда қўлланилади. Бу хисоб-китоб алохида 
жуфтлик (битим контрагенти хар бир жуфти бўйича) ўртасида тузилган битим бўйича ўзаро 
мажбуриятларни хисоблашда маълум муддат давомида барча мажбуриятлар юзасидан соф 
қолдиқ аниқланади. Битим бўйича қолдиқ хисоблаш пул маблағлари бўйича хамда хар бир 
қимматли қоғоз тури бўйича олиб борилади. Шуни таъкидлаш лозимки, икки томонлама 
хисоб-китобда пул маблағлари бўйича хисоб-китоб қимматли қоғозлар бўйича хисоб-китоб 
билан ўзаро мос келмаслиги мумкин. Қимматли қоғозлар олди-сотдиси бўйича икки 
томонлама хисоб-китоб якунлангандан сўнг битимнинг иккала томони битим юзасидан ўз 
мажбуриятларини бажаришлари шарт. Битим бўйича қарама-қарши хисоб-китоб 
қўлланилганда барча ўзаро мажбуриятлар бирданига ягона пул тўлови ёки қимматли 
қоғозларни етказиб бериш билан бирга амалга оширилади. Бу қимматли қоғозлар олди-
сотдиси битимларини сонидан қатъий назар, улар бўйича маълум муддат давомида 
иштирокчилар ўртасида бирданига амалга оширилишини англатади.
Қимматли қоғозлар олди-сотдиси битимлари бўйича кўп томонлама хисоб-китоб икки 
турга ажратилади: 
1. Қимматли қоғозлар олди-сотдисини амалга оширишда махсус клиринг палатасининг 
иштирок этмаслигига асосан; 
2. Қимматли қоғозлар олди-сотдисини амалга оширишда махсус клиринг палатасининг 
бевосита иштирок этиши асосида. 
Кўп томонлама хисоб-китобларнинг иккала турида хам қимматли қоғозлар битими 
иштирокчиларининг маълум муддат учун уларнинг соф мажбурияти ёки соф талаби 
миқдорини калькуляция қилиш бўйича клиринг олиб борилади. Битим иштирокчисининг 
барча талаби бўйича унинг мажбуриятлари хисобланади ва шу асосда соф қолдиқ 
хисобланади хамда бу “позиция” деб номланади. Позиция икки турга ажратилади: “очиқ 
позиция” ва “ёпиқ позиция”.
Қимматли қоғозлар олди-сотдиси битим бўйича ўзаро хисоб-китоблар соф қолдиғи нолга 
тенг бўлса бу ёпиқ позиция хисобланади. Агарда битим хисоб-китоблари қолдиғи нолдан 
фарқ қилса бу очиқ позиция хисобланади.
Қимматли қоғозлар олди-сотдиси битими иштирокчисининг хисоб-китоб бўйича талаби 
миқдори унинг мажбурияти миқдоридан ортиқ, яъни ижобий қолдиқни ташкил этса, у учун 
клирингда “узун позиция” очилади. Агарда битим иштирокчиси хисоб-китоб бўйича салбий 
қолдиқ бўлса, яъни у бошқаларга қарздор хисобланса, унга клирингда “қисқа позиция” 
очилади. Қимматли қоғозлар олди-сотдиси хисоб-китоб клиринги олиб борилиши 
натижасида хар бир алохида қимматли қоғоз тури ва хар бир пул маблағлари бўйича 
алохида-алохида хисоб-китоб олиб борилади хамда шу асосда унинг иштирокчилари 
хақдорига “узун позиция”, қарздорига “қисқа позиция” очилади. Қарама-қарши ўзаро 
мажбуриятлар қолдиғи ўзаро хисоб-китоблар асосида аниқлангандан сўнг клиринг якунига 
кўра битим иштирокчиси хар бирини қанча миқдорда пул маблағлари ўтказишини хамда 
қанча миқдорда қимматли қоғоз етказиб берилишини аниқлаб беради. Қимматли қоғозлар 
олди-сотдиси битими бўйича якуний тўловни ошириш ва у бўйича қимматли қоғозларни 
тўлиқ етказиб бериш клирингда “позициянинг тугатилиши” деб номланади.
Қимматли қоғозлар олди-сотдиси битимлари бўйича кўп томонлама ўзаро хисоб-
китобларнинг бир усулида битим иштирокчилари позиция клиринги бўйича уларнинг 
маълум жуфтлиги, яъни “кредитор-қарздор” аниқланади. Бу методнинг асосий мақсади 
қимматли қоғозлар етказиб беришда у бўйича кредиторлар ўртасида пул тўловлари оқими 
сонини камайтириш хисобланади.

---

64 
Қимматли қоғозлар олди-сотдиси битимлари бўйича кўп томонлама ўзаро хисоб-
китобларни олиб боришда махсус клиринг палатаси иштирок этади. Битим позициялари 
бўйича барча иштирокчиларнинг хисоб-китобларини клиринг палатаси олиб боради ва 
тартибга солиб туради. Бу жараённи олиб боришда клиринг палатаси барча битим 
иштирокчилари олдида ягона кредитор ва бир вақтнинг ўзида улар олдида қарздор сифатида 
фаолият кўрсатади. Шундай қилиб, қимматли қоғозлар олди-сотди битими иштирокчилари 
қарздорлари учун позицияни тартибга солиш клиринг палатаси фойдасига тўлов ўтказиш ва 
барча кредиторлар учун қимматли қоғозлар етказиб бериш билан тартибга солиб турилади.