Вазирлиги

9.2. 
Қимматли қоғозлар фундаментал тахлилининг мохияти. 
Иқтисодиёти ривожланган кўпгина давлатларда қимматли қоғозларнинг бозорини 
тахлил этиш мустақил илмий фан хисобланади. Фонд инструментларини инвестицион 
жозибадорлигини бахолашда икки йўналишдан фойдаланиш мумкин:
Биринчидан; қимматли қоғозлар бозорининг конюктураси нуқтаи назаридан, яъни 
қимматли қоғозлар бахосининг курсини ўрганиш орқали иш олиб бориш; 
Иккинчидан; хар бир қимматли қоғозга инвестицион тасниф беришлик, яъни 
эмитентнинг молиявий – иқтисодий холатини ўрганиш, у қайси тармоққа тегишлили 
эканлигини, уни хозирги бозор шароитида фаоллигини ўрганиш орқали бахолаш мумкин. 
Ушбу тахлил бўйича турлича ёндашувни қўллайдиган, яъни биринчи йўналиш техник тахлил 
мактаби ва иккинчи йўналишни қўллайдиган фундаментал тахлил хисобланади.
Фундаментал тахлил мактабининг тарафдорлари ўз тадқиқотларини қимматли қоғозлар 
бозори эмитентлар томонидан олиб бориладиган бухгалтерия баланси, молиявий 
хисоботларни синчиклаб ўрганишга асосланган холда олиб борадилар. Корхона иш 
фаолиятининг 
даромад, 
активлар, 
пассивлар, 
рентабеллик, 
менежмент 
каби 
кўрсаткичларини, шунингдек, мазкур компания қарор топишга интилаётган бозорлар 
холатини бир вақтнинг ўзида батафсил ўрганиш асосида компания акцияларининг нархи 
уларнинг ички ёки хақиқий қийматига солиштирилганда ошириб ёки пасайтириб 
юборилганлиги хақида бош хулоса чиқарилади. Фундаментал техник тахлил давомида 
компаниянинг бошқарув амалиёти, бошқарув орган таркиби хам чуқур ўрганиб чиқилади. 
Бундай тахлил қилишдан мақсад бозор томонидан қадрига етилмаган қимматли қоғозларни
аниқлашдир. Ушбу хулосалар асосида сармоядорлар у ёки бу қимматли қоғозларни сотиб 
олиш. Сотиш ва вақтинча ушлаб туриш хақида қарор қабул қилиши мумкин. 
Фундаментал тахлил мактабининг натижалари фонд бозорида товарга айланади. 
Изланиш натижалари турли бюллетенлар шаклида чоп этилиб улар қимматли қоғозлар 
бозори иштирокчиларига сотилади. Фундаментал тахлилнинг асосий йўналишларини 
тавсифласак, уни қуйидаги босқичларга ажратиш мумкин: 

---

83 
1. Умумиқтисодий ёки макроиқтисодий тахлил иқтисодиёт холати қуйидаги омилларни 
хисобга олинган холда бахоланади: Ялпи миллий махсулот, бандлик, инфляция, 
кредитларнинг фоиз ставкаси, валюта курси ва бошқалар. Бу ерда хар бир мамлакат 
хукумати олиб бораётган фискал ва монетар сиёсат хамда бу сиёсатни фонд бозорига 
таъсири хам тахлил этилади. Шу асосда ижтимоий-сиёсий ва инвестицион фаолиятдаги 
иқтисодий холат аниқланади. 
2. Индустриал тахлил. Бу тахлил давомида иқтисодиётдаги фаоллик жараёни, унинг 
индикаторлари, тармоқларнинг ривожланиши даражаси бўйича классификацияси хамда хар 
бир тармоқнинг ривожланиш холати сифат жихатдан тахлил этилади. 
3.Аниқ олинган корхона (фирма. корпорация) тахлили корхонани бахолаш 
қуйидагиларни ўз ичига олади: 
менежментни холати ва унинг ривожланиш истиқболини тахлили, фаолиятда ташкилий 
ва тижорат ишларини холатини тахлили: корхонанинг молиявий ахволининг тахлили, 
тўловга қобилиятлиги коэффициентини бахолаш, молиявий барқарорлигини бахолаш ва 
шулар асосида корхонанинг бахосини аниқлаш олиб борилади. 
4. Қимматли қоғозлар бахосини моделлаштириш бозор иқтисодиётида макроиқтисодий 
тахлил бу талаб ва таклиф қонунлари асосида яшаётган бозорни ўрганишдир. Фонд бозорида 
бахо энг аввало қимматли қоғозларга инвестиция қилинаётган капитал йиғиндиси ва уларга 
сотиш мақсадида таклиф этаётган қимматли қоғозлар миқдорига боғлиқдир, яъни улар 
ўртасидаги нисбат фонд бозорининг конюктурасини белгилайди. Юқори конъюктура 
даврида фонд бозорига йўналтирилган пул массасини ортиши кузатилади ва бу эса қимматли 
қоғозлар курсини ортишига олиб келади. Ташқи талабнинг ортиши фонд бозорини бир 
маромда фаолият кўрсатишига ва ундаги курсларни ортишига сабаб бўлади. 
Қуйи конюктура даврида, талаб мақсадида чиқарилган қимматли қоғозлар хажми 
тўловга қобилиятли талаб хажмидан ортиқ бўлса, у холда фонд бозоридаги капитални қайтиб 
оқиб чиқиши ва қимматли қоғозларнинг нархини пасайиши кузатилади. Халқаро амалиётда 
бундай фонд бозорини «оғир бозор» деб аталади. 
Шуни таъкидлаш лозимки пул маблағларининг асосий қисми фонд бозорига келиб 
тушмаслиги мумкин, чунки улар истеъмолга сарфланиши мумкин. Фонд бозорида 
инвестицияларнинг ассий қисмини мамлакат ахолиси етказиб беради. Бу холат ахолининг 
даромадининг истеъмолдан ортиқлиги билан изохланади. Бандликни ортиши, иш хақини 
кўпайиши, солиқларнинг миқдори ва фоизларининг камайиши фонд бозорига капитал 
оқимини кўпайишига олиб келади, лекин кўп холатларда мамлакатдаги инфляция 
даражасини юқорилиги натижасида ахолининг барча маблағлари истеъмолни қондиришга 
сарфланади. 
Қимматли қоғозларга инвестиция қилишнинг асосий йўналишларини аниқлашда тармоқ 
ёки индустриал тахлилнинг хам ахамияти катта. Маълумки кўплаб акцияларнинг бахоси 
асосан бозор жараёни (энг аввало бозор конъюктураси) асосида ўзгариб туради, чунки фонд 
бозорида нархни тушиши таъсирида энг аввало молиявий холати кучсиз компанияларнинг 
акцияларини нархи тушиб кетади. 
Шуни таъкидлаш лозимки, фонд бозорида турли вақтларда ривожланиш баъзи 
тармоқлар ёки бир гурух тармоқларида юз беради. Масалан фонд бозорида озиқ-овқат 
саноати, енгил саноат ёки қазиб олиш саноати корхоналарининг қимматли қоғозлари кўплаб 
сотилади.
Фундаментал тахлилнинг кейинги босқичида аниқ бир олинган корхона ёки 
компаниянинг молиявий холатини бахолаш ва уни бозордаги эгаллаган мавқеи тахлил 
этилади. Ушбу тахлилда асосан қуйидаги асосий саволларга жавоб берилади: 
-танлаган компания қандай фаолият тури билан шуғулланади; 
-компаниянинг акциялари қанча миқдорда даромад келтиради; 
-компания акциялар бўйича (оддий ва имтиёзли акциялар бўйича) қандай миқдорда ва 
қайси муддатда дивиденд тўлайди; 

---

84 
-компания акцияларининг жорий бозор нархи қандай, ўтган даврларга нисбатан энг 
юқори ва энг қуйи котировкаси ўртасидаги нисбат қандай холатдалиги ўрганилади; 
-компаниянинг қандай резервлари мавжуд: 
-компаниянинг хозирги замон ва келажакдаги бозорини холати қандай: 
-компанияни кимлар бошқаради, яъни компания рахбариятининг ишонч даражаси 
(менеджментнинг сифати) қандай даражада: 
Юқоридаги саволларнинг тахлили фундаментал тахлил мактаби вакилларининг 
қизиқишларини асосини ташкил этади. Ушбу мактаб вакиллари юқоридаги саволларни 
тахлил этгандан сўнг қимматли қоғозга бўлган бахони тахлил қиладилар. Бу ерда резервлар 
хажми, молиявий операциялар, ушбу қимматли қоғознинг бозорини таркиби ва шу асосда 
акциянинг даромадлилиги аниқланади.
Қимматли қоғзларнинг бахони моделлаштиришда бу бозорнинг таркиби катта 
ахамиятга эгадир. 
«Тор» бозор, бу бозорда хар куни кам миқдордаги қимматли қоғозлар билан олди 
сотди қилинади ва уларнинг миқдорининг ўзгариши бахога таъсир кўрсатади. Ушбу тор 
бозор бошқарилиб турилади. Бу бозор бир неча битимни амалга ошириш натижасида бахога 
тушиб кетиши ёки кўтарилиб кетишига олиб келади. 
Қимматли қоғозларнинг кенг бозорида хар куни йирик битимлар тузилади ва нарх-наво 
тебраниши бир маромда ушлаб турилади. Қимматли қоғозлар бозорининг энг асосий 
элементи бу қимматли қоғозларнинг даромадлилиги, яъни уни тезда фойда келтириши 
хисобланади.
Фундаментал тахлил мактаби инструментларидан бири коэфициентлар методидан 
фойдаланиш хисобланади. Лекин шуни таъкидлаш лозимки коэфициентлар методини 
фақатгина биз таъкидлаб ўтган босқичлардан сўнг, уларни тўлдириш учун фойдаланилади. 
Халқаро амалиётда фундаментал тахлилда асосан қуйидаги коэффициентлардан 
фойдаланилади.
-Р Е коэффициентиқ ZATIO, бунда акциянинг курс қиймати хар бир оддий акцияга 
келган соф фойдага нисбати билан аниқланади. 
-D P коэффициенти ZATIO. Ушбу коэффициентда оддий акция бўйича дивидентини уни 
курс қийматига нисбати олинади: 
-бета-коэфициент. Ушбу коэффициент қимматли қоғозлар бозоридаги умумий холатни 
хар бир қимматли қоғозга таъсирини билдиради. Агарда бета коэфициенти ижобий холатда 
бўлса, хар бир қимматли қоғознинг бозордаги самарадорлиги ижобий бўлади. Агарда бета-
коэффициенти салбий холатда бўлса қимматли қоғозларнинг самарадорлиги пасаяди. 
-R- квадрат ( R-sguared ). Ушбу коэффициент аниқ бир қимматли қоғоз бўлган рискнинг 
бу қоғозларга бўлган рискдаги улушини ифодалайди. Агарда R-квадрат кўрсаткичи нолга 
яқин бўлса, бу қимматли қоғознинг умумий бозордаги мустақиллиги ортади. 
Юқорида қайд этилган молиявий коэффициентларнинг натижаси стандартларни 
аниқлашда ката ахамиятга эгадир. Масалан. РЕ ZATIO коэффициентини юқори даражада 
бўлиши, инвесторлар компания даромадини ортишига ишончини ортишига хизмат қилади. 
Ўзбекистон Республикасида хам қимматли қоғозлар тахлилчилари сифатида кўпинча 
фундаментал тахлил унсурларидан фойдаланилади. Уни ўтқазиш мақсади хам жуда хилма-
хилдир. Бу корхона молиявий ахволини яхшилашга доир чора-тадбирларни ишлаб чиқиш, 
келгуси даврда активларни бошқариш бўйича янги стратегия тузиш, у ёки бу 
эмитентларнинг акциялари ёки қимматли қоғозларига қўйилмаларнинг жалб этилишини 
аниқлашдан иборат. Бундай тадқиқотлар нафақат инвестиция маслахатчилари, балки 
корхоналарнинг иқтисодчилари, хисобчилари, аудиторлари ва шу кабилар томонидан олиб 
боради. Корхонанинг молиявий холатини тахлил қилиш жараёнида тўловга қобилиятлилик 
даражасининг ўсиб бориши, ликвидлилиги, ишбилармонлилиги ва бозордаги фаоллиги 
ўрганилади. 
Корхоналар томонидан хар чоракда ва хар йили солиқ инспекциясига топшириладиган 
бухгалтерия ва молиявий хисобот хужжатлари тадқиқот ўтказиш учун олинадиган 

---

85 
материаллар бўлиб хизмат қилиш мумкин. Буларга бухгалтерия баланси (№ 1 шакл), 
молиявий натижалар тўғрисидаги хисобот (№ 2 шакл), дебиторлик ва кредиторлик 
қарздорлик тўғрисидаги маълумотнома (№ 2а шакл) ва унга тушунтириш хати, корхона пул 
оқимлари тўғрисидаги хисобот (№ 4 шакл), корхонанинг ўз капитали тўғрисидаги хисобот 
(№ 5 шакл), статистик хисобот шакллари, шунингдек Ўзбекистон Республикаси Марказий 
банкининг 2 (йиллик) ва 1 (чораклик) хисобот шакллари бўлиб, қимматли қоғозлар бозори 
иш фаолиятини мувофиқлаштириб ва назорат қилувчи марказга тақим этилади.