Hamroqulov xushbaxt sadriddinovich xalqaro moliya munosabatlari barqarorligini

1.3. Xalqaro moliya munosabatlarini erkinlashtirishning huquqiy asoslari  
O‘zbekiston  Respublikasida  mustaqillik  yillarida  amalga  oshirilgan  tadbirlar 
natijasida  ochiq  iqtisodiyotni  shakllantirish  va  tashqi  iqtisodiy  aloqalarni 
erkinlashtirish  uchun  mustahkam  huquqiy  asoslar  yaratildi.  Jumladan,  «Tashqi 
iqtisodiy  faoliyat  to‘g‘risida»
10
gi,  «Chet  el  investorlar  faoliyatining  kafolatlari 
to‘g‘risidagi»
11
,  «Erkin  iqtisodiy  zonalar  to‘g‘risidagi»
12
  qonunlar,  O‘zbekiston 
Respublikasi  Prezidentining  Farmonlari,  Vazirlar  Mahkamasining  qarorlari  va 
boshqa  me‘yoriy  hujjatlar  tashqi  iqtisodiy  aloqalar  hamda  xalqaro  moliya 
munosabatlarini  tartibga  solib  turadi,  chet  el  investitsiyalarini  jalb  qilish  va 
rag‘batlantirish  tartibini  belgilab  beradi.  Xususan,  tashqi  iqtisodiy  aloqalarni 
amalga  oshirishning  asosiy  tamoyillari  va  tartiblari  «Tashqi  iqtisodiy  faoliyat 
to‘g‘risidagi»  Qonunda belgilab  berilgan.  Xalqaro  huquqning umume‘tirof  etilgan 
                                                           
10
 O‗zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Axborotnomasi, 2000-y., 5-6-son, 148-modda; 2003-y., 5-son, 67-
modda; O‗zbekiston Respublikasi qonun hujjatlari to‗plami, 2004-y., 25-son, 287-modda; 51-son, 514-modda; 2005-
y., 49-50-son, 365-modda; 2009-y., 37-son, 403-modda; 2015-y., 33-son, 439-modda; 2016-y., 52-son, 597-modda; 
2017-y., 37-son, 978-modda 
11
 O‗zbekiston Respublikasi Oliy Kengashining Axborotnomasi, 1994-y., 5-son, 128-modda; 1994-y., 11-12-son, 285-
modda; Oliy Majlis Axborotnomasi, 1995-y., 6-son, 118-modda; 1997-y., 9-son, 241-modda 
12
 O‗zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Axborotnomasi, 1996-y., 5-6-son, 58-modda; 2003-y., 5-son, 67-modda; 
O‗zbekiston Respublikasi qonun hujjatlari to‗plami, 2005-y., 49-50-son, 365-modda; 2006-y., 41-son, 405-modda; 
2009-y., 39-son, 424-modda; 2015-y., 33-son, 439-modda; Qonun hujjatlari ma‘lumotlari milliy bazasi, 19.04.2018-
y., 03/18/476/1087-son 

---

25 
 
 
me‘yorlariga  muvofiq,  mulkchilik  shakllaridan  qat‘iy-nazar,  tashqi  iqtisodiy 
aloqalar  ishtirokchilarining  huquqlari,  manfaatlari  va  mol-mulklari  himoya 
qilinadi. 
«Chet  el  investitsiyalari  va  chet  ellik  investorlar  faoliyatining  kafolatlari 
to‘g‘risidagi»  qonunda  xo‘jalik  jamoalari  va  shirkatlarida,  banklar  va  sug‘urta 
tashkilotlarida  hissadorlik  asosida  ishtirok  etish,  ya‘ni  mulklarni  aktsiyalar  va 
boshqa  qimmatli  qog‘ozlarni  sotib  olish,  shuningdek,  yerga  (jumladan,  ijaraga 
olingan erga) va tabiiy resurslarga egalik qilish va ulardan foydalanish huquqi ham 
chet  el investitsiyalarini  amalga  oshirish shakllari  bo‘lib  xizmat  qilishi  mumkinligi 
qayd etilgan. 
Bu  qonunning  chet  ellik  sarmoyador  huquqlarini  kafolatlovchi  muhim 
jihatlaridan yana biri shuki, agar O‘zbekiston Respublikasining keyingi qonunlari 
investitsiya  sharoitini  yomonlashtirib  qo‘yadigan  bo‘lsa,  u  holda  chet  ellik 
investorlarga  nisbatan  un  yilgacha  bo‘lgan  muddatga  investitsiyalar  amalga 
oshirilib  turgan  paytda  amalda  bo‘lgan  qonunlar  tadbiq  etiladi.  Shu  bilan  birga, 
qonunda  chet  el  investitsiyalari  milliylashtirish  amalga  oshirilmasligi 
kafolatlanadi,  shuningdek,  ularni  majburan  sotib  olish  ham  mumkin  emas,  lekin 
tabiiy  ofatlar,  avariyalar,  epidemiyalar,  epizootiyalar  (xayvonlar  ulati)  yuz  bergan 
xollar  bundan  mustasno.  Bunday  hollarda  chet  ellik  investorlarga  to‘lanadigan 
kompensatsiyani keltirilgan zararga barobar bo‘lishi nazarda tutiladi. 
Chet  ellik  sarmoyadorlarning  o‘z  investitsiyalarini  ixtiyoriy  ravishda  sug‘urta 
qilish huquqi investorlarni o‘z mulklarining ekspropriatsiya qilinishidan, mamlakat 
ma‘murlarining  sug‘urta  tashkiloti  bilan  investor  o‘rtasidagi  shartnomaviy 
munosabatlari  aralashuvidan,  milliy  va  boshqa  valyutalar  almashtirishni  hamda 
ularni  mamlakat  tashqarisiga  chiqarishni  cheklashlardan  va  boshqa  xatarlardan 
muxofaza qilishni ta‘minlaydi. 
Chet  el  investitsiyalariga  ega  bo‘lgan  korxonalar  o‘zlari  ishlab  chiqargan 
mahsulotlarni  litsenziyalarsiz  xorijga  chiqarish  va  ehtiyojlari  uchun  chetdan 
mahsulot  keltirish  huquqiga  egadirlar.  Shuningdek,  shaxsiy  ehtiyojlar  uchun 

---

26 
 
 
chetdan  respublikamizga  keltirilayotgan  mol-mulklarga  boj  to‘lashdan  ozod 
qilingan. 
1996  yilda  «Erkin  iqtisodiy  zonalar  to‘g‘risida»gi  qonunning  qabul  qilinishi 
ham iqtisodiy faoliyatni yanada erkinlashtirishga qaratilgan eng muhim tadbirlardan 
biri bo‘ldi. 
O‘zbekiston  Respublikasining  «Kichik  va  xususiy  tadbirkorlikni  rivojlantirish 
to‘g‘risida»
13
gi  Qonunida  kichik  va  xususiy  tadbirkorlik  sub‘ektlarining  eksport-
import operatsiyalaridagi ishtirokini  kengaytirish, ularning xalqaro kurgazmalar va 
yarmarkalarda  ishtirok  etishlariga  ko‘maklashish  tadbirlarini  ishlab  chiqish  va 
amalga  oshirish  asosida  tashqi  iqtisodiy  faoliyatni  rivojlantirishga  yordam  berish 
nazarda  tutiladi. 1995  yil  1  oktyabrdan  boshlab, tashqi  iqtisodiy  faoliyatni  tartibga 
solishning  yangi  mexanizmi  ishga  solindi.  Bu  mexanizm  negizida  tartibga 
solishning  tarifga  asoslanmagan  usulidan  tarifga  asoslangan  usuliga  o‘tishga, 
eksport-import 
operatsiyalarini 
xalqaro 
me‘yorlar 
talablariga 
mos 
unifikatsiyalashni amalga oshirishga qaratilgan tadbirlar majmui yotadi. 
Tayyor  mahsulotlarning  tashqi  bozorlarga  kirib  borishiga  va  eksport  krediti 
mexanizmi  shakllanishiga  ko‘maklashish  natijasida  respublikamiz  Prezidentining 
«Eksportga  mahsulot  ishlab  chiqaruvchi  korxonalarni  rag‘batlantirishga  oid 
qo‘shimcha chora-tadbirlar to‘g‘risida»gi Farmoni  (1996  yil  20  mart)  bilan  1996 
yil  1  apreldan  ko‘plab  korxonalar  tovarlar  (ishlar,  xizmatlar)  eksport  hajmlari 
oshirilishidan  erkin  almashtiriladigan  valyuta  shaklida  olingan  tushum  foydasidan 
(daromaddan) soliq to‘lashdan ozod qilinadi. 
O‘zbekiston  Respublikasi  Prezidentining  «Tovarlar  (ishlar,  xizmatlar) 
eksportini  rag‘batlantirish  bo‘yicha  qo‘shimcha  chora-tadbirlar  to‘g‘risida»gi 
(1997  yil  noyabr)  farmoniga  ko‘ra,  o‘tgan  yilning  1  noyabridan  boshlab, 
tovarlarning  (ishlar,  xizmatlarning)  barcha  turiga  eksport  bojxona  bojlari  hamda 
tovarlar  (ishlar,  xizmatlar)  eksportini  litsenziyalash  bekor  qilindi.  Faqat  maxsus 
                                                           
13
 (O‗zbekiston Respublikasi qonun hujjatlari to‗plami, 2017-y., 6-son, 71-modda) 

---

27 
 
 
mahsulot turlarigagina bu qoidadan mustasno qilib qo‘yildi.
14
 
Ushbu Farmonda belgilangan chora-tadbirlar - birinchi navbatda, tashqi savdo 
faoliyatini  yanada  erkinlashtirishga,  eksport-import  operatsiyalarida  tarif  va  notarif 
boshqarish usullarini tartibga solishga va takomillashtirishga qaratilgan. 
Farmonda  ko‘rsatilgan  muddatdan  boshlab,  raqobat-bardoshli  mahsulot  ishlab 
chiqarishni kengaytirish maqsadida erkin muomaladagi valyutaga eksport qiladigan 
korxonalar uchun bir qator qo‘shimcha imtiyozlar berish joriy etilgan, masalan: 
- bu  korxonalarga  o‘z  mahsulotini  oldindan  pul  olmasdan  va  akkreditiv 
ochmasdan eksport qilish huquqi beriladi; 
- eksport  qilinayotgan  tovar  ulushi  mahsulotni  sotishning  umumiy  hajmi  30 
yoki  undan  ko‘proq  foizini  tashkil  etsa,  u  holda  korxonalaming  daromad  soligi 
stavkasi amaldagi stavkaga qaraganda ikki barobar kamaytiriladi; 
- korxonalar  o‘z  mahsulotlarini  ichki  bozor  narxlaridan  arzon  narxlarda 
eksport  qilgan  sharoitda  ulardan  olinadigan  soliq  baza  eksport  mahsulotini 
sotishdan tushgan amaldagi narx bilan hisob-kitob qilinadi. 
Tashqi  iqtisodiy  faoliyatning  huquqiy  asoslari  haqida  so‘z  yuritganda,  bu 
yerda  albatta  xalqaro  bitimlar  to‘g‘risida  ham  biroz  tuxtalib  o‘tish  maqsadga 
muvofiqdir. 
Chunki, 
ikkita 
yoki 
bir 
nechta 
xalqaro 
munosabatlar 
qatnashchilarining har qanday birgalikdagi faoliyati,  kelishilgan, huquqiy kuchga 
ega bo‘lgan hujjatlar asosida amalga oshiriladi. 
Ikki  va  undan  ortiq  davlatlar  o‘rtasida  xalqaro  bitimlar  tuziladi  va  ular 
quyidagi turlarga bo‘linadi: 
•  umumiy  tusdagi  bitimlar.  Ushbu  bitim  ikki  davlat  o‘rtasida  tuzilgan 
xalqaro  bitim  bo‘lib,  o‘z  ichiga  munosabatlar  asosi,  diplomatik  munosabatlarni 
o‘rnatish  haqida  bitimdir.  Unda  iqtisodiy  munosabatlar  alohida  bulim  sifatida 
ajratilib ko‘rsatiladi. 
                                                           
14
 
O‗zbekiston Respublikasi Prezidentining ―Maxsus turdagi tovarlar eksporti va importini litsenziyalash, shuningdek, 
eksport kontraktlarini ro‗yxatga olish va import kontraktlarini ekspertizadan o‗tkazishni tartibga solish chora-
tadbirlari to‗g‗risida‖gi farmoni va O‗zbekiston Respublikasi Prezidentining ―Tashqi savdo faoliyatini yanada 
erkinlashtirish va tadbirkorlik subyektlarini qo‗llab-quvvatlash chora-tadbirlari to‗g‗risida‖gi qarori
 

---

28 
 
 
•  maxsus  bitimlar.  Bu  bitimlar  asosan,  iqtisodiy  masalalar  bo‘yicha  ikki 
yoki ko‘p tomonlama tuziladigan quyidagi bitimlardir: 
a)  bitimlar  va  shartnomalar.  Bu  bitimlar  mahsulotlar  va  xizmatlar  eksport-
importining  umumiy  shartlari  va  tartibini  aniqlovchi  hujjatlardir.  Ular  qatorida 
alohida  ahamiyatga  ega  mahsulotlar  va  xizmatlarga  taalluqli  maxsus  bitimlar 
ajratiladi. Masalan, usimlik va xayvonot dunyosiniig yukolib borayotgan turlarining 
xalqaro  savdosi  bo‘yicha  Konventsiya,  shuningdek,  ishlab  chiqaruvchi  va 
iste‘molchilar  manfaatlarini  ko`zlagan  holda  keskin  narx  tebranishining  oldini 
olish yoki yumshatish maqsadida xom-ashyo resurslari savdosida qo‘llaniladigan 
ko‘p tomonlama shartnomalar. 
Bu  bitimlar  kontrogentlar  yoki  xorijiy  sheriklar  o‘rtasida  xalqaro  tijorat 
shartnomalari shartnoma tuzish uchun asos bo‘lib xizmat qiladi. 
b) bojxona bitimlari; 
v) soliq bitimlari. Masalan,  ikki marta soliq olishning oldini olish maqsadida. 
Xalqaro munosabat qatnashchilarining soliq solish umumiy qoidalari, sharoitlari va 
tartibi to‘g‘risidagi soliq bitimlari; 
g)  investitsiyalarni  himoyalash  haqidagi  davlatlararo  bitimlar,  ya‘ni  iqtisodiy 
munosabat 
o‘rnatilayotgan 
ikki 
mamlakat 
o‘rtasida 
tuziladigan 
kapital 
qo‘yilmalarning o‘zaro kafolati va rag‘batlantirish haqidagi shartnomalardir.