Hamroqulov xushbaxt sadriddinovich xalqaro moliya munosabatlari barqarorligini

partiyaviylikka,  markazdan  rejalashtiriladigan  iqtisodiyotdan  erkin  bozor 
iqtisodiyotiga  o‘tishi,  jahondagi  siyosiy,  iqtisodiy  va  moliyaviy  holatga chuqur 
ta‘sir etdi; 
12) 1992  yildan  keyin  yaxlit  Yevropa  bozorining  yuzaga  kelishi,  1993  yil 
noyabr  oyidan  erkin  savdo  bo‘yicha  Shimoliy  Amerika  bitimining  kuchga  kirishi, 
1993  yilda  Osiyo-tinch  okeani  iqtisodiy  hamkorligi  konferentsiyasi  va  boshqa 

---

10 
 
 
jarayonlar, o‘tgan asrning 90-yillarida hududiy rivojlanishni jadallashtirdi. 
XXI  asr  bo‘sag‘asida  jahon  iqtisodiyotida  to‘rtta  asosiy  tarkibiy  an‘ana 
kuzatildi: 
birinchidan,  xom-ashyo  eksportiga  asoslangan  hamda  sanoati  rivojlangan 
mamlakatlar  o‘rtasidagi  munosabatlardagi  o‘zgarishlar.  Xom-ashyo  yetkazib 
beruvchi  mamlakatlar  va  sanoati  rivojlangan  mamlakatlar  o‘rtasida  an‘anaviy 
iqtisodiy aloqalar mavjud bo‘lib, ularning o‘zaro munosabatlar modeli quyidagicha 
edi: xom-ashyo yetkazib beruvchi mamlakatlar, xom-ashyoni eksport qilib, olingan 
valyuta tushumlaridan sanoat mahsulotlari importini moliyalashtirganlar. 
O‘tgan asrning 70-yillarida "Rim klubi" nomi bilan mashhur G‘arbiy Yevropa 
olimlari"  dunyo  miqyosida  tez  orada  tabiiy  resurslarning  global  taqchilligi  yuzaga 
keladi"
5
, deb bashorat qilgan edilar. 
Ushbu  mulohazalarga  asoslanib  ko‘pgina  xom-ashyo  yetkazib  beruvchi 
mamlakatlar  xom-ashyo  sotish  evaziga  valyuta  tushumini  oshirish  maqsadida 
kartellarga birlashdilar. Ammo, sanoat texnologiyasi va qishloq xo‘jalik sohasining 
keskin  rivojlanishi,  xom-ashyoga  bo‘lgan  talabning  qisqarishiga  ta‘sir  ko‘rsatdi  va 
natijada xom-ashyo bahosining pasayishi yuz berdi. 
ikkinchidan,  sanoati  rivojlangan  mamlakatlarda  qo‘l  mehnatiga  asoslangan 
ishlab chiqarishdan, bilim va malakaga asoslangan ishlab chiqarishga o‘tildi. 
Jahon  iqtisodiy  tuzilmasidagi  ushbu  o‘zgarishlar  natijasida  bandlik  tarkibida 
yuqori  malaka  talab  qiluvchi  mutaxassislarga  ehtiyoj  ortib,  nisbatan  past  malakali 
mutaxassislarga talab pasayib bordi. Axborot almashuvining osonligi  - tadbirkorlik 
faoliyatini, kichik biznes va shaxsiy tashabbusni rag‘batlantirdi. 
Ilmiy-texnika  progressi  yutuqlaridan  foydalanish,  bilimni  va  yuqori  malakani 
talab  qildi,  shuning  uchun  ishlab  chiqarish  samaradorligi  va  raqobatbardoshlikni 
oshirish uchun, inson kapitaliga investitsiya qilish muhimligi ortdi. 
uchinchidan,  jahon  savdosida  xalqaro  kapital  harakatining  sezilarli  darajada 
                                                           
4
 Аурелио Печчеи. Глава 4, пункт 4 // Человеческие качества. — М.: «Прогресс», 1985. — 312 с.  
A. Peccei. The Human Quality. — Oxford; New York: «Pergamon Press», 1977.
 

---

11 
 
 
ortishi. Ushbu o‘zgarish xalqaro savdoga nisbatan xalqaro kapital harakatining tez 
sur‘atda o‘sishi bilan yuz berdi.  
to‘rtinchidan,  transmilliy  korporatsiyalar  (TMK)ning  qo‘shma  korxonalarni 
tashkil etish uchun xalqaro investitsiyalari va hamkorlik bitimlarida diversiflkatsiya 
darajasining ortishi. 
Bunda  asosiy  o‘zgarish  sifatida  TMKlar  va  ularning  turli  mamlakatlarda 
qo‘shma korxonalari sonining o‘sib borishini ko‘rsatish mumkin. 
TMKlar  o‘zlarining  tashkiliy,  ishlab  chiqarish  va  marketing  tizimlarini  chet 
mamlakatlar  hududlariga  yoyib,  shu  yo‘l  bilan  tovar,  xizmat,  kapital  va 
texnologiyalarini  ishlab  chiqarishga  jalb  etib,  ushbu  mamlakatlar  o‘rtasidagi 
o‘zaro 
harakatlarga 
ta‘sir 
etdi. 
Qo‘shma 
korxonalar 
xalqaro 
biznes 
integratsiyasining keng tarqalgan shakliga aylandi. 
Shuningdek,  jahon  iqtisodiyotining  integratsiyalashuv  jarayonlarida  xalqaro 
tashkilotlar rolini alohida e‘tirof etish zarur. 
Xalqaro savdo tashkiloti (XST), Xalqaro valyuta fondi (XVF), Jahon banki, 
Yevropa  tiklanish  va  taraqqiyot  banki  (ETTB),  Iqtisodiy  hamkorlik  va  rivojlanish 
tashkiloti (DCRT), Xalqaro mehnat tashkiloti (XMT) va shu kabi xalqaro institutlar 
hamda  yetakchi  mamlakatlar  boshliqlari  va  moliya  vazirlarining  har  yili  bo‘lib 
o‘tadigan uchrashuv-larining xalqaro munosabatlarni tartibga solishdagi ahamiyati 
ortib  bormoqda.  Texnologiyalar  bo‘yicha,  atrof-muhitni  asrash,  moliya 
institutlarining  faoliyati,  buxgalteriya  hisobotlari,  milliy  statistika  (milliy  hisoblar 
tizimi)  va  boshqalarga  yagona  andozalarni  qo‘llash  kengaymoqda.  Ushbu 
andozalar ta‘lim va madaniy sohalarga yoyilmoqda. 
Xalqaro tashkilotlar orqali makroiqtisodiy siyosatning yagona mezonlari tadbiq 
etilmoqda.  Valyuta-kredit,  soliq,  tashqi  iqtisodiy  siyosat,  bandlik  sohasi  bo‘yicha 
qo‘yiladigan  talablarning  birxillashuvi  yuz  bermoqda,  xalqaro  raqobat  qoidalari 
ishlab chiqilmoqda. 
Bu jarayonlar qanchalik jadal sur‘atlarda amalga oshirlmasin, zamonaviy jahon 
iqtisodiyoti to‘la global holatda faoliyat yuritayotgani yo‘q, balki u endi globallashuv 

---

12 
 
 
jarayonlarining dastlabki bosqichlarini boshdan kechirmoqda. 
O‘tish  davrini  boshdan  kechirayotgan  mamlakatlarning  jahon  bozoriga 
integratsiyalashuvi  uzoq  muddatli  jarayon  hisoblanadi.  Ba‘zi  milliy  bozorlarning 
ochiq,  ba‘zilarining  qattiq  tartibga  solinadigan  bo‘lgan  hozirgi  holati  bilan, 
globallashuvning asosiy tamoyillaridan bo‘lgan erkinlashuv, bir-biriga nomuvofiq 
bo‘lgan ko‘rinishni hosil qilmoqda. 
Xalqaro  tovarlar,  xizmatlar  va  kapitallar  almashinuvining  erkinlashish 
an‘anasi  kengayayotgan  bir  paytda,  har  bir  davlat  eksport  va  importni  tartibga 
solishning ma‘lum instrumentlarini saqlab qolmoqdalar. Ularning asosiy maqsadi  - 
tarkibiy  qayta  qurish  va  inqiroz  davrining  qiyinchiliklarini  yengib  o‘tish,  milliy 
xavfsizlikni  ta‘minlash  -  takror  ishlab  chiqarish  uzluksizligini  ta‘minlovchi 
(energetika, transport, aloqa va h.k.) va mamlakat mudofaa qobiliyati kabi strategik 
sohalarni  moliyaviy  ta‘minlash,  shuningdek,  savdo  sheriklardan  munosib 
imtiyozlar  olish,  shuningdek,  byudjet  tushumlarini  oshirishdan  iborat bo‘lmoqda. 
Amaldagi  bunday  protektsionizm  fiskal  muammolami  hal  etishdan  ko‘ra,  ko‘proq 
tarkibiy siyosat o‘tkazish vositasi hisoblanadi. 
Hozirgi  sharoitda  nafaqat  erkin  savdo  g‘oyasi  (erkinlashuv)  bilan 
protektsionizm  o‘rtasida  qarama-qarshilik  yuzaga  chiqmoqda,  balki  milliy 
xo‘jalikni  jahon  xo‘jaligiga  kirish  samarasini  maksimal  tarzda  ta‘minlash 
maqsadida,  xo‘jalikni  tartibga  solishning  yuqoridagi  ikki  instrumentining 
optimal  aralashmasidan  foydalanilmoqda.  Bunday  aralashmaning  shakl  va 
nisbatlari, ma‘lum vaqtdagi pragmatik manfaatlardan kelib chiqib aniqlanadi. 
Xalqaro  iqtisodiy  munosabatlarda  globalizatsiya  bilan  birga,  integratsiya 
jarayonlarining yana bir shakli - ma‘lum geografik joylashuvga asoslangan hududiy 
integratsiya (hududiylashuv) yuz bermoqda. 
O‘sib 
boruvchi 
globallashuv, 
hududiylashuv, 
iqtisodiyotning 
transmilliylashuvi  va  integratsiya  natijasida,  eski  -  davlatlararo  tartibga  solish 
mexanizmi tubdan o‘zgardi. Mamlakatlar o‘rtasidagi iqtisodiy aloqalar ikkiyoqlama 
munosabatlar chegarasidan chiqib, ko‘pyoqlama tus olmoqda. 

---

13 
 
 
Ammo, "milliy xo‘jalik majmui", "mamlakatning milliy iqtisodiy manfaatlari" 
tushunchalari  o‘z  ma‘nosini  saqlab  qolmoqda.  Milliy  xo‘jalik  hamon  ishlab 
chiqarish, almashuv, taqsimot va iste‘mol, shuningdek, iqtisodiy faoliyatning asosiy 
markazidir. 
Har bir davlatning yillar davomida shakllangan o‘z tarixiy, iqtisodiy, ijtimoiy-
madaniy  rivojlanish  xususiyatlari  mavjud  bo‘lib,  boshqa  mamlakatlarning 
tajribalarini  ko‘r-ko‘rona  ko‘chirib  olish,  yoki  xalqaro  tashkilotlar  tomonidan 
tavsiya  etiladigan,  iqtisodiy  rivojlanishning  hamma  uchun  umumiy  retseptlarini 
qo‘llash, samarasiz va iqtisodiy vaziyatni izdan chiqarishi mumkin. 
Jahon  xo‘jaligiga  kirishda  ilg‘or  mamlakatlarning  boy  tajribalariga  tahliliy 
yondoshish  va  ushbu  tajribalarni  milliy  xususiyatlar  bilan  eng  optimal  tarzda 
uyg‘unlashtirish zarur. 
O‘zbekiston  Respublikasi  mustaqillikka  erishgandan  so‘ng,  o‘zining  mustaqil 
tashqi  iqtisodiy  siyosatini  olib  borish  imkoniyati  yuzaga  chiqdi.  Respublikaning 
tashqi  iqtisodiy  siyosati  xalqaro  moliyaviy  munosabatlarda  mamlakat  milliy 
manfaatlarini  himoya  qilishga  qaratilgan  holda  amalga  oshiriladi  va  u  quyidagi 
tamoyillarga asoslanadi: 
•  mafkuraviy qarashlardan qat‘iy nazar tashqi munosabatlarda oshkoralik; 
•  teng  huquqli  va  o‘zaro  manfaatli  hamkorlik,  boshqa  mamlakatlarning 
ichki ishlariga aralashmaslik; 
•  o‘zining milliy-davlat manfaatlari ustuvorligida o‘zaro manfaatlarni har 
tomonlama hisobga olish; 
•  respublika  biron-bir  davlatning  ta‘sir  doirasiga  kirmasligi  tamoyiliga  to‘la 
amal qilish; 
•  to‘la  ishonch,  xalqaro  iqtisodiy  va  moliyaviy  tashkilotlar  doirasidagi 
hamkorlikni chuqurlashtirish asosida ikki tomonlama, shuningdek, ko‘p tomonlama 
tashqi aloqalarni o‘rnatish va ularni rivojlantirish; 
•  umume‘tirof etilgan xalqaro huquq me‘yorlariga rioya etish. 
Tashqi  iqtisodiy  soha  tarmoqlari  majmuini  vujudga  keltirmasdan  turib, 

---

14 
 
 
shuningdek,  moliya,  bank-kredit  tashkilotlari,  bojxona  xizmati  ishini  xalqaro 
me‘yorlar  va  talablar  darajasida  yo‘lga  qo‘ymasdan  turib,  xalqaro  aloqalarni 
rivojlantirish va mustahkamlashni tasavvur etib bo‘lmaydi. 
Tashqi savdo,  iqtisodiy,  ilmiy  va  madaniy  aloqalarda quyidagi  yo ‘nalishlar 
ustuvor hisoblanadi: 
birinchidan,  respublikaning  eksport  qudratini  rivojlantirish  va  yanada 
mustahkamlash, eksportga yo‘naltirilgan iqtisodiyotni shakllantirish; 
ikkinchidan,  eksport  imkoniyatini  kengaytirish,  jahon  bozoriga  kirib  borish 
uchun,  avvalo,  qimmatbaho  xom-ashyoni  qayta  ishlash  negizida  tayyor  mahsulot 
ishlab chiqaruvchi qo‘shma korxonalarni rivojlantirish; 
uchinchidan, tashqi iqtisodiy faoliyatni yanada erkinlashtirish, xo‘jalik ishlarini 
yurituvchi  sub‘ektlarga  xorijiy  sheriklar  bilan  bevosita  aloqalar  o‘rnatishda,  o‘z 
mahsulotlarini chet ellarda sotishda ko‘proq erkinlik berish, tovarlarni eksport va 
import  qilishda  birmuncha  imtiyozli  tartibni  joriy  qilish  borasida  aniq  maqsadni 
ko‘zlab siyosat o‘tkazish; 
to‘rtinchidan,  xorijiy  sarmoyalarni  respublika  iqtisodiyotiga  keng  ko‘lamda 
jalb  etish  uchun  zarur  huquqiy,  ijtimoiy-iqtisodiy  hamda  boshqa  sharoitlarni 
yaratish; 
beshinchidan, xalqaro moliyaviy munosabatlarning tarkibiy  majmuini vujudga 
keltirish; 
oltinchidan,  xalqaro  huquq  va  xalqaro  moliyaviy  munosabatlar  sohasida 
malakali mutaxassislar tayyorlashni tashkil etish. 
Integratsiya munosabatlari, manfaatlar birikuvining xilma-xil mexanizmlari va 
shakllari  hamda  integratsiya  turlari  mavjudligiga  asoslanadi.  O‘zbekiston  bir 
vaqtning  o‘zida  turli  darajalarda  -  dunyo  miqyosida  va  mintaqa  ko‘lamida 
integratsiya  jarayonlariga  qatnashsada,  ammo  bir  muhim  qoidaga  amal  qiladi, 
ya‘ni:  bir  davlat  bilan  yaqinlashish  boshqa  bir  davlat  bilan  uzoqlashish  hisobiga 
bo‘lmasligi lozim. 
O‘zbekiston  Respublikasi  iqtisodiy  jihatdan  rivojlangan  bozor  tizimiga  ega 

---

15 
 
 
bo‘lgan,  demokratik  davlat  haqidagi  hozirgi  zamon  tushunchalariga  mos  ravishda 
jahon hamjamiyatiga kirishishi mumkinligiga asoslanadi. 
Respublikada  tashqi  savdo  aylanmasi  2017  yil  yanvar-dekabr  oylarida  27,0 
mlrd.  AQSh  dollarini,  shu  jumladan  eksport  14,0  mlrd.  AQSh  dollarini  va  import 
13,0 mlrd. AQSh dollarini tashkil qildi. Tashqi savdo aylanmasi saldosi 945,5 mln. 
AQSh dollarini tashkil etdi. Oxirgi yillarda Respublikaning eksport tarkibida qariyb 
barcha tovarlar va xizmatlar guruhlari bo`yicha o`sish kuzatilmoqda. Transformator 
va  akkumulyatorlar  eksportining  o`tgan  yilning  shu  davriga  nisbatan  54,8  foizga, 
kabelli sim mahsulotlarinning 33,3 foizga, qozonlar, uskunalar va mexanik asboblar 
va ularning  qismlarining 24,0  foizga o`sishi, mashina va  asbob-uskunalarning 60,1 
foizga  o`sishiga  olib  keldi.  Alkogol  va  alkogolsiz  ichimliklar  eksportining  o`tgan 
yilning  shu  davriga  nisbatan  61,1  foizga,  bug`doy  32,2  foizga  va  meva-sabzavot 
mahsulotlari  va  ularni  qayta  ishlash  15,6  foizga  o`sishi,  oziq-ovqat  mahsulotlari 
hajmining 26,1 foizga o`sishiga olib keldi.