Hamroqulov xushbaxt sadriddinovich xalqaro moliya munosabatlari barqarorligini

 
 
 
 
 
 

---

33 
 
 
II BOB. VALYUTA SIYOSATI, VALYUTA TIZIMI, VALYUTA BOZORI 
VA VALYUTA OPERATSIYALARINING XALQARO MOLIYA 
MUNOSABATLARIDAGI O’RNI 
 
2.1. Valyuta siyosatining iqtisodiy mazmuni va uning asosiy shakllaridan pul 
muomalasini tartibga solishda foydalanish 
Bozor iqtisodiyoti bilan bog‘liq jarayonlarni boshqarishda, milliy valyutaning 
xalqaro mavqeini belgilashda va mamlakatning joriy hamda kelajakdagi iqtisodiy 
munosabatlari  tizimida  valyuta  siyosati  muhim  rol  o‘ynaydi.  U  «ko‘p  qirrali 
bashorat» (iqtisodiy rivojlanish  barqarorligini ta‘minlash, ishsizlikning oldini olish 
va  inflyatsiyani  jilovlash,  to‘lov  balansining  aktivligini  saqlab  turish)  muhiti 
hisoblangan iqtisodiy siyosatning asosini egallashda, yetakchi o‘rin egallaydi.
15
 
Valyuta siyosatining shakli va o‘rni, mamlakatning valyuta-iqtisodiy holati, 
jahon  xo‘jaligining  evolyutsiyasi,  jahon  maydonidagi  o‘rni  bilan  aniqlanadi. 
Tarixiy  rivojlanishiga  nazar  soladigan  bo‘lsak,  birinchi  navbatda,  har  qanday 
valyuta  siyosatining  asosiy  maqsadlari  quyidagi  shakllanib  kelmoqda:  valyutaviy 
inqirozni  bartaraf  etish  va  valyuta  qiymatining  ta‘minlanganligi,  valyutaviy 
cheklashlar, 
valyutaning 
erkin 
almashinuvi, 
valyuta 
operatsiyalarini 
erkinlashtirish 
va 
boshqalar. 
Mamlakatlar-aro 
munosabatlarda 
valyuta 
siyosatining  asosiy  jihati:  hamkorlik  va  kelishuv,  ya‘ni  rivojlanayotgan 
mamlakatlarni  ichki  siyosatiga  moliyaviy  va  maslahat  xizmatlari  orqali  ko‘mak 
berish. 
Valyuta  siyosati  huquqiy  jihatdan  valyutaviy  qonunlar  asosida  tartibga 
solinadi.  Bularga  huquqiy  darajadagi  chegaralaming  umatilishi,  mamlakat 
ichkarisida  va  mamlakat  tashqarisida  valyuta  qimmatliklari  bilan  bo‘ladigan 
munosabatlami  tartibga  solish,  yana  valyutaviy  muammolar  bo‘yicha  ikki 
tomonlama  va  ko‘p  tomonlama,  mamlakatlararo  valyutaviy  kelishuvlami  tuzish 
kiradi.  Yamayka  valyutaviy  kelishuv  XVF  nizomining  o‘zgartirishi  bilan,  yangi 
                                                           
15
 Mamatqulov X.M. Jahon iqtisodiyoti va xalqaro iqtisodiy munosabatlar. Ma‘ruzalar kursi. Samarqand, 2006. 

---

34 
 
 
jahon valyuta tizimi yo‘nalishini aniqlab berdi. 
Valyuta  siyosati  amalga  oshirilishining  asosiy  yo‘llaridan  biri,  davlatning 
xalqaro  hisob-kitoblari  bajarilishini  boshqarish  va  milliy,  mamlakatlararo, 
hududlararo valyuta munosabatlarini amalga oshirishdan iborat. Valyutani tartibga 
solishning  bevosita  yo‘li  qonuniy  hujjatlar  va  hukumatning  ijro  organlari  orqali 
amalga  oshirilishi  hisoblansa,  bilvosita  yo‘l  bilan  bozor  agentlarining  iqtisodiy 
harakatlanishiga, iqtisodiy usullar, xususan, valyuta-kredit usullari bilan ta‘sir etiladi. 
Xo‘jalik  aloqalari  umumiylashtirilishi,  davlatlararo  valyuta  boshqarilishining 
rivojlanishiga  sabab  bo‘ldi.  U  quyidagi  maqsadlarni  o‘z  oldiga  qo‘yadi:  ayrim 
mamlakatlar  valyuta  siyosatini  muvofiqlashtirish,  kelishgan  holda  valyuta 
inqirozini  bartaraf  etish,  rivojlangan  mamlakatlar  valyuta  siyosatining  boshqa 
mamlakatlarga  mos  kelishi.  Hududiy  valyutaviy  boshqarish  iqtisodiy  integratsiya 
birlashmalari chegarisida amalga oshiriladi. 
Valyuta  siyosati  -  valyuta  muammolarini  hal  etish  bo‘yicha  qarorlar 
tayyorlash,  qabul  qilish  va  tadbik  etishdan  iboratdir.  Valyuta  munosabatlarini 
tartibga solish bir necha pogonalardan iborat: 
•  xususiy      firmalar,  birinchi      navbatda,  valyuta      munosabatlarida      aktiv   
ishtirok  etayotgan  va  yirik  valyuta  mablag‘lariga  ega  bo‘lgan  milliy  va  xalqaro 
banklar hamda korporatsiyalar kiradi; 
•  xalqaro davlatlar qatoridagi milliy davlatlar (Moliya vazirligi, Markaziy 
bank, valyuta nazorati tashkilotlari). 
Xalqaro tartibga solishda valyuta, kredit va moliya siyosati quyidagi sabablar 
bilan shakllangan: 
1. Milliy iqtisodiyotda valyuta, kredit va moliya munosabatlarining bir-biriga 
o`zaro bog‘liqligi. 
2.  Xo‘jalik  munosabatlarini  erkinlashtirish  sharoiti-da  bozor  va  davlat 
boshqaruvining bozor tomon yuz tutishi. 
3.  Ikkinchi  jahon  urushidan  so‘ng,  jahon  siyosiy  va  iqtisodiy  maydonida 
asosiy  kuch  hisoblangan        AQSH        o‘rnida        uchta        asosiy        hamkorlik        va    

---

35 
 
 
qarama-qarshi markazlarning tashkil topishi: AQSH, G‘arbiy Yevropa va Yaponiya. 
4.  Jahondagi  yetakchi  valyutalar,  kredit  va  moliya  bozorlari,  ya ‘ni  suzib 
yuruvchi  kurslar,  foiz  stavkalari,  birja  inqirozlari  va  boshqalar  o ‘zgarishining 
barqaror emasligi. 
5. Ichki milliy iqtisodiy siyosatning, shuningdek, valyuta, kredit, moliya, bir-
biriga 
o`zaro 
bog‘liq 
bo‘lmagan 
va 
ularning 
xalqaro 
xo‘jalikdagi 
integratsiyalashuvi. 
Mamlakatlararo  valyutani  boshqarish  tashkiloti  bo‘lib  XVF  hisoblanadi. 
O‘tgan  asrning  70-yillaridan  boshlab  valyuta  siyosatini  muvofiqlashtirish  bo‘yicha 
yig‘ilishlar bo‘lib utdi. Jumladan, 1975  yil  Rambuyeda (Frantsiya) oltita  yetakchi 
mamlakatlar ishtirokida; 1975 yil Parijda Xalqaro iqtisodiy hamkorlik to ‘g‘risida; 
1976  yildan  «Katta  ettilik»ni  (AQSH,  Yaponiya,  Frantsiya,  Buyuk  Britaniya, 
Germaniya, Italiya, Kanada) yillik amaliy yig‘ilishlarini sanab o‘tish mumkin.
16
 
Valyuta  siyosati  maqsad  va  shakliga  ko‘ra  tarkibiy  va  joriyga  bo‘linadi. 
Tarkibiy  valyuta  siyosati  -  jahon  valyuta  tizimi  tarkibini  o‘zgartirishga  qaratilgan 
uzoq  muddatli  tadbirlar  majmuidir.  Ular  barcha  mamlakatlarning  maqsadlariga 
to‘g‘ri  keladigan,  alohida  valyutalarni  shakllantirishga  qarshi  qaratilgan  valyuta 
tadbirlari orqali  amalga  oshiriladi. Tarkibiy  valyuta  siyosati,  joriy  valyuta  tizimiga 
o‘z  ta‘sirini  ko‘rsatadi.  Joriy  valyuta  siyosati  -  valyuta  kursi,  valyuta  operatsiyasi, 
valyuta  bozorining  faoliyati  va  oltin  bozorini  qisqa  vaqtda  tezkorlik  bilan 
boshqarishdir. 
Valyuta  siyosatining  quyidagi  shakllari  mavjud:  diskont,  deviz  siyosati  va 
uning  ko‘rinishlari  -  valyuta  interventsiyasi,  valyuta  zahiralarini  diversifikatsiya 
qilish, valyutaviy cheklashlar, valyutaning almashuv darajasini boshqarish, valyuta 
kursining tartibi, devalvatsiya, revolvatsiya. 
Diskont  (foiz  stavkasi)  siyosati.  Foiz  stavkasi  -  ssuda  kapitalining  yillik 
daromadini uning mutlok kattaligiga nisbatidan kelib chiqadi. 
Foiz o‘zining iqtisodiy ma‘nosi bo‘yicha, ssuda kapitalidan foydalanganlik 
                                                           
16
 Nazarova G.G., Haydarov N.X Xalqaro iqtisodiy munosabatlar. T.: 2005. 

---

36 
 
 
uchun  to‘lanadigan  qo‘shimcha  qiymatdir.  Foiz  stavkalari  odatda  foyda  me‘yori 
orqali  aniqlanadi,  lekin  amaliyotda  foiz  stavkasi  darajasi  ssuda  kapitallariga 
bo‘ladigan  talab  va  taklifdan  kelib  chiqadi.  Bu  talab  va  taklif  bir  qancha 
fundamental  iqtisodiy  hamda  boshqa  omillarga  bog‘liq,  ya‘ni:  davr  bosqichidan, 
inflyatsiya  darajasidan,  iqtisodni  davlat  tomonidan  monopol  boshqaruvidan, 
Markaziy bank siyosati va boshqalardan. 
Ichki  omillar  ham  muhim  o‘rin  tutadi.  Bular  jumlasiga  xorijiy,  milliy  va 
xalqaro  bozordagi  stavkalar  darajasi,  kapitallar  harakatini  cheklashlar,  to‘lov 
balansini ahvoli kabilarni ko‘rsatish mumkin. Va nixoyat, bir qancha omillar borki, 
ular  stavkalarning  o‘sishiga  tezrok  ta‘sir  etadi.  Ammo,  ular  talab  va  taklifga, 
kutilayotgan  inflyatsiyaning  oldini  olishga,  xavf-xatarlar,  soliqlar,  valyuta  kursi 
tushishi an‘anasiga va shu kabilarga ta‘sir etmaydi. 
Foiz  stavkalarining  joylashish  jarayoni  shu  qadar  murakkablashdiki,  ssuda 
kapitallari  bozoridagi  holatlarni  yoki  foiz  stavkalarini  to‘g‘ri  prognozlashni 
tushuntirib berish murakkabdir. 
Shu bilan birgalikda, foiz stavkalarining tarkibi yetarli darajada egiluvchandir. 
Foiz  stavkalari  tarkibi  asosida  ob‘ektiv  tarzda  pul  bozori  stavkasi  yotadi. 
Ya‘ni, juda keng tarqalgan va likvidli qisqa muddatli operatsiyalar stavkalari tijorat 
banklari o‘z kredit faoliyatini qayta moliyalashtirishda qo‘llaniladi. 
Stavkalar  tarkibi  asosida  pul  bozorining  rasmiy  hisob  stavkasi  (qayd 
qilingan)  yoki  Markaziy  bankning  operatsiyalari  bo‘yicha  joriy  stavkalari  yotadi. 
Bu stavkalar har doim pul  bozori stavkalaridan past bo‘ladi, chunki Markaziy bank 
tomonidan  qayta  hisobga  olingan  tijorat  veksellari,  valyuta  kursi  xavf-xatarlaridan 
xolirok bo‘ladilar. 
Shunday  qilib,  banklar  Markaziy  bank  tomonidan  odatiy  holda  qayta 
moliyalashtirilishlari  mumkin.  Davlat  uchun  rasmiy  hisob  stavka  kursi  valyuta-pul 
bozorini  tartibga  solishning  asosiy  yo‘llaridan  biridir.  Shuning  uchun, 
veksellarning  barchasini  qayta  hisobga  olishda  foydalanilmaydi  (aktseptlovchi 
banklar soni chegaralangan). 

---

37 
 
 
Pul-valyuta bozorining stavkalar tarkibini ikkinchi asosiy elementlariga xazina 
veksellari  stavkalari  kiradi.  Ba‘zan  bu  alohida  mamlakatlar  (Kanada,  Italiya, 
Shvetsiya,  Yaponiya)  da  rasmiy  foiz  stavkasidan  past  bo‘ladi.  Chunki,  xazina 
veksellariga  kafolatlovchi  sifatida  hukumatning  o‘zi  turganligidir.  Shuningdek, 
hukumatning  o‘zi  kafolat  beruvchi  sifatida  turganligi  uchun  bu  veksellar  eng 
likvidli aktivlar toifasiga kiradi. 
Pul-valyuta bozorining uchinchi asosiy elementlariga banklararo depozitlar va 
unga  yaqin  depozit  sertifikatlari  stavkalari  kiradi.  Bu  stavkalar  rasmiy  kurs 
stavkasidan kam, xazina veksellari stavkasidan esa, hamisha yuqori turadi. 
Hududiy  valyuta  bozorlarning  rivojlanishi  bilan  foiz  stavkalarining  muayyan 
turlari ko‘paymoqda. Masalan, LIBOR (London Interbank Offered Rete - LIBOR) - 
London  banklararo  mablag‘larga  taklif  stavkasi  yuzaga  keldi  va  juda  keng 
kuUanilmoqda.  LIBOR  o‘zida  London  banklarining  bir-biriga  ta‘minlanmagan 
ssudalar (1 oydan 1 yilgacha) berishning o‘rtacha foiz stavkasidir. LIBOR AQSH 
dollarida  qo‘llanilishi  keng  tarqalgan,  lekin  bu  LIBORni  boshqa  evrovalyutalarda 
qo‘llanilmasligini anglatmaydi.
17
 
Xalqaro  ssuda  kapitallari  bozorining  rivojlanishi  bilan  LIBOR  stavkasiga 
o‘xshash boshqa stavkalar paydo bo‘ldi: PIBOR (Parij), SIBOR (Singapur), NIBOR 
(Nyu-York,  Norvegiya),  KUBOR  (Kuvayt),  LYuKSIBOR  (Lyuksem-burg)  va  shu 
kabilar. 
Bularning barchasida valyutadagi foiz stavkalari «tenglashish» an‘anasiga ega, 
chunki  ular  Evrobozorda  hududiy  markaziy  yaqinlikdadirlar.  1985  yildan 
Frankfurt-Maynda  FIBOR  (Germaniya  markasi  uchun),  Amsterdamda  AIBOR 
(gulden uchun) stavkalari qo‘llanila boshlangan. 
Deviz siyosati. Valyuta interventsiyasi.  Markaziy  bankning  deviz  siyosatining 
eng keng tarqalgan shakli, valyuta interventsiyasi hisoblanadi. 
 
 
                                                           
17
 Mejdunarodnie ekonomicheskiye otnosheniya. Pod red. A.I. Yevdokimova. M., 2003. 

---

38