Korxona faoliyatini rejalashtirish va bashorat qilish

4.2. Korxonada rejalashtirishning uslubiy asoslari, tamoyillari va 

vazifalari 

Rejalashtirish 

uslubiyati  –  bu  iqtisodiyotni  boshqarishning  turli 

bo’g’inlarida, jumladan, korxonalarni boshqarishda rejalarni ishlab chiqish usullari 

majmuasidir.  Avvalgi  rejali  iqtisodiyot  sharoitlarida  u  avvalo  reja  organlarining, 

ham  sobiq  ittifoq  miqyosida,  ham  alohida  respublikalar  miqyosida  amal  qilgan 

---

 

 

iqtisodiy  va  ijtimoiy  rivojlanishning  asosiy  yo’nalishlarini  ishlab  chiqish 

bo’yicha  uslubiy  ko’rsatmalarga  tayanar  edi.  Iqtisodiyotning  muhim  soha  va 

tarmoqlarini  joriy  va  istiqbolli  rejalashtirish  ushbu  ko’rsatmalar  asosida  amalga 

oshiriladi. 

Mazkur holatda rejalashtirish uslubiyatiga ko’ra, “yuqoridan pastga” tamoyili 

asosida  nazorat  raqamlari,  limit  va  normativlar  tushirilar,  keyin  esa  “pastdan 

yuqoriga” tamoyili asosida, ya’ni korxonalardan yuqori turuvchi organlarga qayta 

uzatilar  edi.  “Yuqori”  darajada  reja  ko’rsatkichlari  yiriklashgan  tavsifli  bo’lsa, 

korxonalar miqyosida esa ishlab chiqarish bilan bog’liq holda  muayyan va detalli 

tavsifga  ega  bo’ladi.  Rejalashtirishda  ushbu  tizimning  kamchiligi  shunda  ediki, 

deyarli  har  bir  korxonaning  faoliyat  rejasi  majburiy  tarzda  “yuqoridan” 

tasdiqlanishi zarur edi. Busiz reja o’z realligini yo’qotar edi. 

Bozor  iqtisodiyoti  sharoitlarida  korxonalar  o’z  faoliyatini  rejalashtirishni 

mustaqil  ravishda  amalga  oshiradi.  Biroq  bu  rejalashtirishning  tekshirib  ko’rilgan 

va  foydali  usullaridan  voz  kechishni  anglatmaydi.  Bugungi  sharoitlarda  ham 

korxonalar  faoliyatini  rejalashtirish-texnik-iqtisodiy  hisob-kitoblar,  progressiv 

norma va normativlar, iqtisodiy tahlil, muqobil variantlarni tanlashga asos-lanadi. 

Rejalashtirishning eng ko’p tarqalgan usullari qatoriga quyidagi-larni: balans, 

normativ,  iqtisodiy-matematik,  statistik,  omillar  bo’yicha,  ko’p  variantli  hisob-

kitob  usuli  kabilarni  kiritish  mumkin.  Rejalarning  asoslanganlik  darajasini 

oshiruvchi  va  ularni  tezda  amalga  oshirilishiga  xizmat  qiluvchi,  shuningdek, 

tavakkalchilik va vujudga kelishi mumkin bo’lgan talofatlarni kamaytiruvchi usul 

eng samarali usul hisoblanadi. 

Hozirgi paytda balans usulining ahamiyati oshib bormoqda. Ushbu usulning 

mohiyati,  o’zaro  aloqada  bo’lgan  ko’rsatkichlarni  solishtirish  bilan  ifodalanadi. 

Balans  usuli  asosida  korxonaning  ishlab  chiqarish  vositalari,  ishchi  kuchi,  ishlab 

chiqarish  quvvatiga  bo’lgan  talablari  va  ularning  manbalari  aniqlanadi.  Bundan 

kelib chiqqan holda moddiy balans, ishlab chiqarish quvvatlari balansi, ishchi