Бола шахсида салбий ўзгаришларни келтириб чиқарувчи ташқи таъсирларнинг психологик-педагогик асослари

Бола шахсида салбий ўзгаришларни келтириб чиқарувчи ташқи таъсирларнинг психологик-педагогик асослари 
462 
ахлоқий 
негизларини 
мустаҳкамлаш, 
илм-маърифатга 
кенг 
эътибор 
бериш, истеъдод соҳибларини қўллаб-қувватлаш, ҳуқуқ, бурч, адолат бўйича 
маслаҳат ва тавсиялар берилган. Ҳукмдорлар адабномаси — “Қутадғу билиг” 
қорахонийлар сулоласи мисолида туркий давлатчилик асослари янги босқичга 
кўтарилган даврда замон кун тартибига қўйган сиёсий-ижтимоий масалаларни ҳал 
қилишда асосий дастур бўлган. Шоирнинг у ёки бу масала бўйича панд-
насиҳатлари худди ҳикматдай жаранглайди, халқ мақолларига ўхшаб кетади, 
уларнинг бадиий юксаклиги ва маърифий аҳамияти ҳам шунда. 
“Қутадғу билиг” достони бадиий жиҳатдан жуда юқори, ҳали ҳануз ўз 
аҳамиятини йўқотмаган асардир. Асарнинг ўзига хос жиҳати, достонда воқеалар 
тасвири деярли йўқ, яъни муаллиф қизиқарли бир воқеани ҳикоя қилиб беришни 
ўз олдига мақсад қилиб қўймайди. Юқорида зикр қилганимиздек, асарнинг 
қаҳрамонлари Кунтуғди, Ойтўлди, Ўгдулмиш ва Ўзғурмишдир. Достон марказида 
Кунтуғди тимсоли туради. Аслида Кунтуғди – чиққан кун, янги кун деган 
маъноларни англатади. Шоирнинг достон марказига Кунтуғди тимсолини қўйиши 
ўринлидир. Чунки, “Кунтуғди” достонда адолатни ифода этади. Бу ерда адолат 
кун ёки қуёшга ўхшатиляпти. Ҳаётнинг манбаи қуёшдир. Қуёш бўлмаса, ҳаёт 
бўлмаганидай, адолат бўлмаса, жамиятда инсонлар яшай олмайди. Ойтўлди-
Давлат, Бахт, Омад тимсоли. “ Ойтўлди” аслида тўлган ой демакдир. Бу ерда ҳам 
чуқур маъно бор. Ой тўлади, камаяди, шу жиҳатлари билан давлат бойликка 
ўхшайди: давлат кенгаяди-тораяди, бойлик кўпаяди-озаяди. Достондаги учинчи 
тимсолга эътибор қаратадиган бўлсак, у ақл ва билим рамзидир. Агар Бойлик, 
Бахт, Омад ўткинчи бўлса, киши қўлида доимий турмаса, Ақл ва Билим уларнинг 
ўрнини боса олмайди. Шоир достон марказига Ақл ва Билим тимсолини қўймаган 
бўлса-да, ушбу асарини “ Қутадғу билиг”- “Саодатга элтувчи билим” деб 
номлади.
Баласоғундан Бағдодгача туркий сулолалар ҳукм сурган даврда сулолалар 
тарихи эмас, давлат бошқариш одоби муҳим эди. Асарнинг яна бошқа шуҳрат 
топган номлари “Адаб ул-Мулук” (“Ҳукмдорлар одоби”) ва “Ойин ул-мамлакат” 
(“Мамлакатни идора этиш қоидалари”) худди шу жиҳатни акс эттиради [2,50]. 
Туркий сулолалар бутун ислом минтақасида ҳукмронликни ўз қўлига 
олаётган бир пайтда, ижтимоий жиҳатдан “Шоҳнома”дан кўра “Қутадғу билиг”, 
яъни “ҳукмдорлар Адабномаси” кўпроқ зарур ва бу китоб айнан туркий тилда 
ёзилмоғи керак эди. Адиб ушбу ижтимоий заруратни вақтида англаб етди, унга 
юксак савияда жавоб бера олди.
Юсуф Хос Ҳожиб жамиятни тубдан ўзгартиришни эмас, мувофиқлаштириш, 
уйғунлаштириш, такомил бахш этишни мақсад қилиб қўяди. Чунки ХI аср ислом 
жамиятининг 
шаклланиб, 
юксалиб 
келаётган 
даври 
бўлиб, 
унда 
такомиллаштириш таклифлари ўринли эди. 
“Қутадғу билиг”нинг бадиийлиги жуда юқори. Ундаги ҳар бир қирра, 
воқеалардаги ҳаётийлик ва шоир хаёли ўзаро ниҳоятда уйғун. Шоирнинг 
тасвирлари ёрқин, тили ниҳоятда ширали, мазмунга бой. Унинг жуда кўп 
байтлари хикматли сўз (афоризм) даражасига кўтарилган. Ҳар бир байт тугал 
тасвир беради.

---