Бола шахсида салбий ўзгаришларни келтириб чиқарувчи ташқи таъсирларнинг психологик-педагогик асослари

Бола шахсида салбий ўзгаришларни келтириб чиқарувчи ташқи таъсирларнинг психологик-педагогик асослари 
465 
имкониятларини атрофдаги табиий ва ижтимоий муҳит билан қай тарзда намоён 
бўлишидадир. 
Шу билан бир қаторда, оилавий муносабатларда диний эътиқоднинг 
шаклланишини психологик жиҳатдан тадқиқ этган бир қанча олимларнинг 
қарашларини келтириб ўтамиз. Улар диний эътиқод шаклланишининг ижтимоий-
психологик хусусиятларини ўрганишган. Хориж психологларидан С. Гроф ва Д. 
Хелифакслар ўз асарларида инсоннинг маълум динга нисбатан эътиқод ва амал 
қилишини ижтимоий ҳодиса деб баҳолайдилар. Шунингдек, диний амалнинг 
кучайиши ва шахсни бирор-бир диний ҳаракатларни содир этиши сабаби 
сифатида гуноҳлардан қочиш ёки ўлим олдидаги қўрқувни енгишнинг йўли 
сифатида эътироф этадилар [2: 86]. 
Инсонда оилавий муносабатлар жараёнида диний амаллар ва эътиқодни 
шаклланиши ва ривожланишини амалда биринчи бўлиб, Ж. Фловлер таклиф 
қилган. Қуйида Фловлер шахс диний эътиқодини шаклланиш босқичларини 
қуйидагича ифодалаган: 
1 – босқич: интуитив – проектив, 3 – 7 ёшларга тўғри келади; эътиқод 
имитация, идрок ва фантазия кўринишларида бўлади. 
2 – босқич: мифик ва тўғридан – тўғри, 7 – 12 ёшларга тўғри келади; 
характер хусусиятларида ҳар бир воқеа – ҳодисани тўғридан – тўғри идрок 
қилиш, фикрий чекланганлик, оилавий можаролар билан боғлиқ реаксиялар 
қўзғатиш мумкин. 
3 – босқич: синтетик – конвенционал, ўсмирлик даврига тўғри келади; 
ташқи авторитетлардан ғоявий тизимлар ўзлаштирилади. 
4 – босқич: индивидуал – рефлексив: инсон ўзи мустақилликка қадам 
қўйган даврига тўғри келади; бу даврда демифиологизация кузатилади. 
Эътиқодини мустақил шакллантиришга ҳаракат қилинади ва олий таълим 
жараёни билан бирга амалга оширади. 
5 – босқич: парадоксал – консолидациялашган, ўрта ёшларга тўғри келади; 
рационал онг шакли намоён бўлади яъни шахсий уйининг доимий эгаси. 
6 – босқич: универсиаллашган, бу даврга келиб инсон ўз қадриятлари 
доирасида яшашни бошлайди. Диний амаллар тизими бўйича ҳаётни давом 
эттиради [3: 31-37]. 
АҚШда нафақат тиббиёт йўналишида, шунингдек, анъанавий динлардаги 
оилалар 
тизимида 
медитациянинг 
психотерапевтик 
хусусиятларидан 
фойдаланишга ҳаракат қилиняпти. Катарсис, медитация, тавба-тазарру каби 
психологик ҳолатлар диний амалларнинг ажралмас қисмига айланиб боряпти. Шу 
сабабдан Ғарб ва Шарқ оилаларида диндан психотерапевтик мақсадларда 
фойдаланиш масаласи кун тартибида турибди. АҚШлик протестант руҳонийси ва 

---