Chizmachilik

Murakkab  qirqimlar.  Detalning  chizmasida  uning  ichki  ko‘rinishlarini 
aniqlash  maqsadida  ikkita  vа  undan  ortiq  kesuvchi  tekisliklardan  foydalanishga 
to‘g‘ri  keladi  (5.13  va  5.14-rasmlar).  Bunday  qirqimlar  murakkab  qirqimlar 
deyiladi. 5.13-rasmda detal chizmasida V frontal proyeksiyalar tekisligiga parallel 
qilib  olingan  uchta  tekislik  bilan  kesilmoqda.  Bunday  qirqimlarda  tekisliklarning 
buklangan  joylari  qirqimda  tasvirlanmaydi  va  uchala  tekislikdagi  qirqimlar  bitta 
tekislikka keltirib shtrixlanadi. Shuning uchun detalning bosh ко ’rinishida qirqim 
bitta  tekislik  orqali  hosil  bo‘layotgandek  tuyuladi.  Murakkab  qirqimni  5.14-
rasmdagidek tasvirlashga yo‘l qo‘yiladi. 
Kesuvchi  tekisliklardan  birini  V  ga  parallel,  ikkinchisi  V  ga  qiya  qilib 
joylashtirilgan  bo‘lsa,  hosil  bo‘lgan  qirqim  siniq  qirqim  deyiladi  (5.15-rasm). 
Bunday  hollarda  V  ga  qiya  vaziyatdagi  tekislik  va  undagi  kesim  V  ga  parallel 
bo‘lguncha  aylantiriladi.  Shunda  ikkala  tekislik  bitta  tekislikka  o‘tadi  va  kesim 
o‘zining  haqiqiy  kattaligida  tasvirlanadi.  Qiya  kesuvchi  tekkislikni  aylantirish 
jarayonida detal elementlari o‘z o‘rnilarini о’zgartirilmaydi (5.16-rasm). 
    
 
5.13-rasm                                               5.14-rasm 
        
 
                        5.15-rasm                                                      5.16-rasm 

---

95 
 
Bu  yerda  silindr  ustidagi  to‘rtburchakli  prizma  tasvirda  hech  qanday 
o‘zgarishsiz qoladi. Chunki tekislikdagi kesim V bilan fikran jipslashtriladi.  
Kesimlar.  Kesimlar  ham  qirqimlar  kabi  standartga  muvofiq  bajarilib, 
kesuvchi  tekislik bilan kesilib hosil qilinadi. Kesimda detalning faqat tekislik bilan 
kesilgan  joyining  o‘zigina  ko‘rsatiladi.  Kesimlar  chetga  chiqarib  ko‘rsatiladi  yoki 
bevosita  ko‘rinishning  o‘zi  (usti)da  tasvirlanadi.  Chetga  chiqarilib  tasvirlargan 
kesim konturi asosiy yo‘g‘on tutash chiziq bilan chiziladi (5.17-rasm, a). Bevosita 
ko‘rinishning  o‘zida  tasvirlangan  kesim  konturi  ingichka  tutash  chiziq  bilan 
chiziladi (5.17-rasm, b) va u ustiga chizilgan kesim deyiladi. 
Tasvirlararo  kesim  konturi  ham  asosiy  yo‘g‘on  tutash  chiziqda  chiziladi 
(5.17-rasm,  c).  Kesim  turidan  qat’iy  nazar  unda  simmetrik  shakl  hosil  bo‘lsa, 
kesuvchi  tekislik  izi  uzuq  chiziq  ko‘rsatilmaydi  (5.17-rasm,  a,  b,  с).  Lekin 
chiqarilgan  kesimda  tekislik  o‘rni,  ya’ni  izi  shtrix-punktir  chiziq  bilan 
almashtiriladi va kesim shu chiziqning davomida bajariladi (5.17-rasm, a). 
5.17-rasm 
Agar  kesimda  nosimmetrik  shakl  hosil  bo‘lsa,  chiqarilgan  kesimda  kesuvchi 
tekislik  izi  uzuq  chiziq  detalning  qaysi  joyidan  o‘tganligini  ko‘rsatadi  va  kesim 
ham  bir  xil  yozuv  bilan  ta’minlanadi  (5.18-rasm,  a).  Ustiga  chizilgan  va 
tasvirlararo  kesimda  kesuvchi  tekislik  izi  uzuq  chiziq  chizilib  u  belgilanmaydi  
(5.18-rasm, b va c).  
Kesuvchi  tekislik  aylanish  sirti  markaziy  o‘qi  orqali  kesib  o‘tsa,  kesimda 
aylanish  sirti  konturi  to‘liq  ko‘rsatiladi  (5.19-rasm,  a  va  b).  Bitta  detalga  tegishli 
bir  nechta  bir  xil  kesimlar  uchun  kesuvchi  tekisliklar  izi  bir  xil  harflar  bilan 
belgilanadi va chiziladi (5.20-rasm). 

---

96 
 
 
5.18-rasm 
    5.19-rasm 
 
   5.20-rasm