85
ID-020-30-T013
Charos Quchqorova
Oʻzbek filologiyasi fakulteti 1-kurs talabasi
IBORALAR SOʻZ TURKUMLARI TIZIMIDA
Annotatsiya. Mazkur maqola iboralarni soʻz turkumlarga ajratishga bagʻishlanadi va
bu orqali iboralarning morfologiya boʻlimidagi oʻrnini aniqlash nazarda tutilgan. Shuningdek,
maqolada mazkur masala yuzasidan muallif tomonidan taklif va tavsiyalar oʻz ifodasini
topgan.
Kalit soʻzlar: ibora, soʻz turkumlari, soʻz birikmasi, fe‘l iboralar, sifat iboralar, ravish
iboralar.
Annotation. This article is devoted to distinguish between phrases and parts of
speech and by this way it is referred to the importance of phrases in morphology.
Additionally, a number of suggestions and recommendations are presented on this matter by
the author.
Key words: phrase, parts of speech, word phrase, verbal phrase, adjective phrase,
adverbial phrase.
Ibora – birdan ortiq soʻzlarning koʻchma ma’no ostida birlashishidan
tashkil topgan lugʻaviy birlik. Iboralar tarkibidagi soʻzlarni ajratib boʻlmaydi,
chunki ular tasodifiy ketma-ketlikda birlashmagan, ular uyushib, birgalikda
koʻchma ma’no hosil qilgan. Iboralar sintaksis boʻlimida bitta gap boʻlagi
vazifasini bajaradi. Demak, ularning morfologiyada ham soʻz turkumi tarkibiga
kirish huquqi mavjud, chunki tilshunoslikning bir boʻlimida ma’lum bir
vazifaga ega boʻlgan birlik keyingi boʻlimlarda ham oʻz mavqeyiga ega boʻlishi
zarur. Aks holda, tilning sistemaviylik xususiyatiga putur yetadi.
Til va adabiyot:
ilmiy va amaliy izlanishlar yoʻlidagi ilk odimlar
2020-yil 30-aprel
86
Iboralarning ma’nosi qaysi soʻzga teng kelishiga qarab soʻz turkumlarga
ajratish maqsadga muvofiq, ammo iboralarning ma’nosi bir soʻzda namoyon
boʻlavermaydi. Misol uchun: aravani quruq olib qochdi - uddasidan chiqa
olmaydigan ish yoki narsa haqida ortiq darajada maqtandi. Iboralar uchun soʻz
turkumlarini belgilayotganimizda uning qisqacha nutqiy izohidagi asosiy
vazifa yuklatilgan soʻzga e’tibor qaratamiz: aravani quruq olib qochdi - nima
qildi? - maqtandi – fe‘l soʻz turkumi. Ayrim iboralarni soʻz turkumlariga ajratish
qiyinchilik keltirib chiqarmaydi. Masalan, quyida fe‘l soʻz turkumiga kiruvchi
iboralarni berib oʻtamiz: aqli yetdi – idrok etdi, bir paqir boʻldi – barbod boʻldi,
beliga tepdi – xalaqit berdi, dili ogʻridi – ranjidi, dili tortdi – yoqtirdi, fahmi yetdi
– bildi, gapidan qaytdi – voz kechdi, gʻazabga keldi – achchiqlandi, hushi
boshidan uchdi – esankiradi, ikki koʻzi toʻrt boʻldi – intizor boʻldi, jigar bagʻri
xun boʻldi– ziq boʻldi, laqqa tushdi – aldandi, yuragidan sidirib tashladi –
unutdi, boshi ikkita boʻldi –uylandi, bosh egdi - boʻysundi, damini kesdi -
gapirtirmadi, gapiga kirdi - tingladi, holdan ketkazdi - toliqtirdi, izza tortdi -
uyaldi, dunyoga keldi - tugʻildi, dunyodan koʻz yumdi, koʻngli joyiga tushdi -
tinchlandi…
Sifat soʻz turkumiga kiruvchi iboralar: alifni kaltak deyolmaydi –
savodsiz, ammamning buzogʻi – landavur, bir qoshiq suv bilan yutib
yuborguday– beqiyos goʻzal, beti shuvut –uyatli, dil tortar - yoqimli, fe‘li keng –
tanti, fe‘li tor – ziqna, ilonning yogʻini yalagan– mugʻombir, istarasi sovuq –
yoqimsiz, koʻngli keng – saxovatli, parvoyi falak – beparvo, pixini yorgan – quv,
qoʻli ochiq – saxiy, turgan gap – aniq, uchpul – qadrsi, yer tagida ilon qimirlasa
biladi – sergak, koʻngli yumshoq-rahmdil, oralaridan qil ham oʻtmaydi - inoq,
ona suti ogʻzida - tajribasiz, osmon-u yercha – juda katta, ochiq koʻngil -
samimiy, togʻni talqon qiladigan - zabardast…
Ravish soʻz turkumiga kiruvchi iboralar: ellik ogʻiz – juda koʻp, bir ogʻiz –
juda oz, bir-ikki ogʻiz – ozgina, bir - ikki shingil – ozgina,bir shingil – oz, bir
chimdim – qittak, eldan burun – barvaqt, ‘‘hash – pash” deguncha – juda qisqa
muddatda, toʻrt ogʻiz – oz-moz, jon holatda – shiddat bilan, ikki soʻzning birida–
87
qayta-qayta, koʻz ostidan - yashiriqcha, oshib – toshib yotibdi - juda koʻp, zoʻr
berib - astoydil. Iboralarning har birini qaysi turkumga mansubligini aniqlash
muammolarga va yechimsiz savollarga boy boʻlishi mumkin, chunki ibora hozir
ifodalayotgan ma’nosigacha uzoq yoʻlni bosib oʻtgan, koʻplab grammatik hamda
leksik oʻzgarishlarga uchragan va bugungi kunda yangi ma’no qirralarini
namoyon eta boshlagan. “Azob chekdi” iborasini fe‘l soʻz turkumiga kiritamiz,
lekin yuqoridagi iborani qiynaldi fe‘liga toʻgʻridan-toʻgʻri tenglashtirmaymiz.
“Azob chekdi” iborasi behad qiynaldi, ya’ni qiynalish darajasining ancha
balandligini ifodalaydi. Ushbu holat iboralarning ma’nosi faqatgina bir soʻzga
emas, balki soʻz birikmasiga ham teng kelishini isbotlaydi. Shunday holatlarda
soʻz birikmasidagi hokim soʻzga qarab soʻz turkumini aniqlaymiz: azob chekdi
- behad qiynaldi(behad - tobe soʻz, qiynaldi - hokim soʻz) - fe‘l soʻz turkumi.
Tilimizda soʻz birikmasiga teng keluvchi iboralar koʻplab topiladi: abjagʻi chiqdi
– qattiq jarohatlandi (qattiq - tobe soʻz, jarohatlandi-hokim soʻz) - fe‘l; burnini
yerga ishqadi – qattiq jazoladi (qattiq - tobe soʻz, jazoladi - hokim soʻz) - fe‘l;
peshona teri - halol mehnat ( halol - tobe soʻz,mehnat - hokim soʻz) - ot; koʻkka
sovurdi - behuda sarfladi (behuda-tobe soʻz, sarfladi - hokim soʻz) - fe‘l; yerga
kirib ketdi - qattiq izza boʻldi ( qattiq - tobe soʻz, izza boʻldi - hokim soʻz) - fe‘l;
tili qisiq - gapirmaslikka majbur ( gapirmaslikka - tobe soʻz, majbur - hokim
soʻz) - sifat; ogʻiz koʻpirtirdi - maqtanib gapirdi (maqtanib - tobe soʻz, gapirdi -
hokim soʻz) - fe‘l.
Iboralarni soʻz turkumlariga ajratishda ularning tarkibiy qismi, ya’ni
grammatik tuzilishiga nazar solamiz, iboralarning salmoqli qismi ot va fe’l
frazeologik birliklaridan tashkil topgan. Quyidagi iboralarning tuzulishida fe‘l
frazeologik birliklari faol qatnashgan va ular fe‘l soʻz turkumiga kiradi: oyoq
tiradi – oʻjarlik qildi, yodidan koʻtarildi – unutdi, yon bosdi – yoqladi, umr koʻrdi
– yashadi, qoni qaynadi – achchiqlandi, oʻzini yoʻqotib qoʻydi – gangib qoldi,
koʻziga choʻp soldi aldadi, koʻngli ogʻridi– ranjidi. Quyidagi iboralar tarkibida
fe‘l va ot frazeologik birliklari teng huquqli boʻlishiga qaramay ular sifat soʻz
turkumiga kiradi: alifni tayoq deyolmaydi – landavur, burni osmonga
88
koʻtarilgan – gerdaygan, chumchuq ‘‘chir” etsa, yuragi ‘‘pir” etadi – qoʻrqoq,
Daqyanusdan qolgan – qadimgi, diltortar – yoqimli. Shu kabi misollar
iboralarning tarkibiy qismi, ya’ni grammatik tuzilishi ularni soʻz turkumlarga
ajratishda muhim rol oʻynamasligini anglatadi.
Har qanday soʻzning, shu jumladan, iboralarning ham grammatik
xususiyatlarini oʻrganish hamda aniqlash oʻzbek tilshunosligidagi dolzarb
muammolardan biri – oʻzbek tilining kompyuterlashtirilgan modulini
yaratishda muhim vazifa bajaradi. Til bir sistema ekan, undagi har bir element
oʻz oʻrniga ega boʻlishi kerak. Iboralarning morfologiya boʻlimida oʻz oʻrnini
topishi tilimizning strukturaviy tuzilishini mustahkamlaydi. Tilimizdagi
birliklarni yuqori darajada ilmiylik bilan tadqiq etsak, ularning ichki va tashqi
shakllarini hamda ma’nolarini aniqlasak, iboralarni soʻz turkumlarga ajratishni
muvafaqqiyatli bajara olsak, tilshunosligimizdagi ma’lum bir kamchiliklarni
bartaraf eta olamiz. Iboralar shu paytga qadar leksikalogiya boʻlimida
oʻrganilayotgan boʻlsa, turkumlarga ajratilgandan soʻng morfologiya boʻlimida
ham oʻrganiladi, bu orqali oʻquvchilar iboralar haqida koʻproq ma‘lumotga ega
boʻladi, ularda iboralarni munosib nutqiy sharoitda qoʻllay bilish malakasi
rivojlanadi. Zero, iboralar inson nutqini oʻstiruvchi vositalardir.
Do'stlaringiz bilan baham: |