Таълим вазирлиги а.ҚОдирий номидаги жиззах давлат педагогика

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR: 
1. Mirziyoyev Sh.M. Tanqidiy tahlil, qat’iy tartib–intizom va shaxsiy 
javobgarlik har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo‘lishi kerak. – T.: 
O‘zbekiston, 2017 
2. Karimov I.A. Yuksak malakali mutaxassislar – taraqqiyot omili. T.: 
O‘zbekiston, 1995.
3. Mavlonova R., Raxmonova N. Boshlang‘ich ta’lim innovatsiyasi. T., 
2007. 
4. Mavlonova R., Raxmonqulova N. Boshlang‘ich ta’limning 
integratsiyalashgan pedagogikasi. T., 2009-y. 
5. To‘raqulov X.A., Kushvaqtov N.X. Bo‘lajak o‘qituvchilarni 
tayyorlashda milliy–ma’naviy qadriyatlar tizimi // O‘zbekiston konchilik 
xabarnomasi/ -Navoiy, 2008,
ESHITISHDA NUQSONI BO‘LGAN BOLALAR TA’LIMIDA 
INNOVATSION YONDASHUV TEXNOLOGIYALARI
MUSTAFAKULOVA FERUZA 
SHUXRATOVNA-NizomiynomidagiTDPUmagistri 
Ta’limni motivlash o‘quv faoliyatini tashkil qilishda muhim ahamiyat 
kasb etadi. U tafakkur faollashishiga, tanqidiy mushoxada qilishga, nutqning 
rivojlanishiga, u yoki bu vazifani bajarishga qiziqish uyg‘otadi. Zaif eshituvchi 
bolalarning qiziqish va qobiliyatlarini faollashtirish, ularning yangi materialni 
o‘rganishga bo‘lgan ehtiyojlarini qondirishda maqsadga erishishni ta’minlovchi 
ta’lim usullari kuchli motivlashtiruvchi omildir. 
Hozirgi vaqtda zaif eshituvchi bolalarning nutqini o‘zaro muloqotlar 
orqali rivojlantirishda shaxsiy munosabatlarni hisobga olgan holda o‘qituvchi va 
o‘quvchilar 
guruhi 
(o‘qituvchi-o‘quvchi, 
o‘quvchi-o‘quvchi) 
faoliyat 
ko‘rsatishlari zarurligi ma’lum[3]. Chunki guruhdagi faoliyatlar o‘quvchi 
shaxsiga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi. O‘zaro muloqot zaif eshituvchi bolalarda fikr 
almashish va so‘zlashuv malakasini shakllantirishga imkon yaratadi.Zaif 
eshituvchi bolalar shaxsiy sifatlari shakllanishida, nutqiy rivojlanishni va nutqiy 
muloqotni amalga oshirishda interfaol o‘yinlarning ahamiyati katta. Ma’lumki, 
rolli o‘yinlar ob’ektiv olamdagi inson amaliy faoliyatini shartli ravishda aks 
ettirishda, ta’lim samaradorligini oshirishda muhim ahamiyat kasb etadi. 
Rollarga asoslangan o‘yinlar zaif eshituvchi bolalar nutqini faollashtiradi va 
motivlashtiradi.
O‘yin o‘quvchilarning tabiiy va sevimli faoliyatidir. Shuning uchun 
ta’lim-tarbiya berish, ularni amaliyotda qo‘llash ko‘nikmalarini hosil qilishda 

---

53 
mashg‘ulotlarni yosh hususiyatlariga muvofiq o‘yin tariqasida
uyushtirishga e’tibor berilmokda. Haqiqatan ham, bola har kanday 
mashg‘ulotga qaraganda, o‘yinga tez intiladi va qiziqadi.Rollarga asoslangan 
o‘yin ta’lim usuli sifatida o‘quvchilarni uyushtiradi va bilim imkoniyatlarini 
kengaytirib, shaxs sifatida shakllantiradi.
Rolli o‘yinlar bolaning erkin fikrlashi, suhbatdoshiga nimanidir aytishi, 
so‘rashi, isbot qilishi, tushuntirishiga imkoniyat yaratadi[4]. Dialogdan farkli 
ravishda, rolli o‘yinlar nimaga (motiv) va nima uchun (maqsad, sabab) kabi 
savollarga javob beradi. Shunday qilib, o‘yinda qatnashayotgan o‘quvchilarning 
asosiy diqqatini suhbat mazmuniga qaratadi. O‘quvchilar o‘yin jarayonida 
suhbatni boshlash, suhbatdoshi nutqini labidan, imo-ishoralaridan o‘qish, 
savollar 
berish, 
savollarga 
javob 
berish 
kabi 
malakalarni 
egallaydilar.O‘quvchilar o‘yinni aniq maqsadga yo‘naltirgan holda amalga 
oshirsa, kutilgan natijaga erishishi mumkin.Rolli o‘yin o‘quvchilar guruhi 
tomonidan qiziqib qabul qilingan, ularga tanish bo‘lishi kerak. Oldindan har bir 
obrazni izohlab berish lozim. O‘quvchi o‘yin jarayonida ikkilamchi darajali 
rollarda ishtirok etishi mumkin, lekin bosh rolda emas. Chunki bu holda rolli -
o‘yin ta’limning an’anaviy usullaridan biriga aylanib qoladi. Muloqotda yo‘l 
qo‘yilgan kamchiliklarni o‘yin jarayonida emas, balki undan keyin muhokama 
qilish maqsadga muvofiqdir. Bolalar nutqini rivojlantirish davomida mustaqil 
fikrlashga, izlanuvchanlikka va umumlashtirishga undovchi usullarni qo‘llash 
muhim ahamiyatga ega. O‘quvchilarni yangi material bilan tanishtirishda, oldin 
o‘zlashtirilgan bilimlarni mustahkamlashda, ularning so‘z boyligini oshirish va 
tafakkurini 
rivojlantirishda 
didaktik 
o‘yinlardan 
foydalanishmumkin. 
O‘quvchilarga individual yondoshib, mos topshiriq berish ularning qobiliyatini 
o‘stirishni ta’minlaydi. O‘quvchilar diqqatini topshiriqning eng muhim va 
murakkabroq jihatlariga qaratish, ularni belgilariga qiziqishlarini oshirish joiz
Bu ulardagi ijodkorlik hususiyatlarini rivojlantiradi. Ta’kidlash joizki, 
soddalik, bir xillik, hoxishsiz takrorlashlar bolalarni toliqtirib, befarq qilib 
qo‘yadi. Uyin davomida «Kim tez bajaradi?» - deb faolliklarini oshirish ularda 
qiziqish uyg‘otadi. Shuningdek, topshiriqlarni bajarishda bolalar g‘olib chiqish, 
boshqalardan orqada qolmaslik, ularni bajarishga qodir ekanini ko‘rsatish hissi
bilan harakat qiladilar[1]. 
Quyida shu maqsadga yo‘naltirilgan bir necha usullarni keltirib o‘tamiz. 
Eshitishda nuqsoni bo‘lgan bolalar og‘zaki nutqini shakllantirish, o‘zaro 
bog‘lik gaplardan matn tuzish malakasini hosil qilish, erkin fikr yuritish, 
munosabatini bemalol bayon qilishga o‘rgatish uchun R.Djonson, D. Djonson 
usuli uch-to‘rt o‘quvchining bir vazifani bajarishga asoslangan usul-nihoyatda 
samaralidir.Eshitishda nuqsoni bo‘lgan bolalar og‘zaki nutqini muloqat quroli 
sifatida shakllantirishda klaster metodi unumli ekanligini alohida ta’kidlab o‘tish 
zarur. Klaster metodi umuman bir tushunchaga oid turli tushunchalarni 
birlashtirib tasavvur hosil qilish imkonini beradi. Masalan, o‘kuvchilarga 
muayyan tushunchani berib, uning sifatlovchilarini aniqlash topshirilishi 
mumkin. «O‘zbekiston qanday davlat?» so‘rog‘i «mustaqil», «boy», «xuquqiy», 
«buyuk», «ilg‘or», «etakchi», «demokratik), «obod» kabi sifatlarni birlashtiradi. 

---

54 
Bu so‘zlar, shuningdek, tuzilishiga ko‘ra ham guruxlashtirilishi mumkin[4]. 
Yoki o‘kuvchilarga tanish bo‘lgan asar, teatr, kino, multfilm qahramonlarini 
sifatlash topshiriladi. Masalan: «Zumrad va Qimmat» ertagi kahramoni 
Zumradga shunday ta’riflar berish mumkin; «jabridiyda», «bardoshli», 
«chidamli», «kuchli», «ishonuvchan», «mehribon», «go‘zal», «g‘amxo‘r». Bu 
ta’riflarning nechog‘li asosli yoki asossiz ekanligi dars jarayonida baxs 
munozara vositasida aniqlanadi.Biror so‘zning har bir tovushi uchun alohida 
so‘z topish taklif qilinadi[2]. Masalan, «odob», «oy», «do‘st», «oyna», «bosh» 
kabi.O‘qituvchining topshirig‘i bo‘yicha bir o‘quvchi yig‘ma polotnoga boshqa
bolalar esa stolning chap tomoniga olma rasmini, o‘ng tomoniga pomidor
yoki meva-sabzavotlarining rasmini qo‘yadidar. Ular shu narsalarga daxldor 
sifatlarni daktil harflar yordamida og‘zaki talaffuz qiladilar. Masalan, «olma» - 
«shirin», «nordon», «cho‘zinchoq», «qizil», «sariq», «dumaloq». Pomidor
- «nordon», «qizil», «dumaloq», «cho‘zinchoq» So‘ngra meva-sabzavotlarning 
belgi-xususiyatlarini 
solishtirib 
o‘xshash 
va 
farqli 
jihatlarini 
topadilar.O‘qituvchi: «Tun» - deganda, o‘kuvchilar ko‘zlarini yumadilar.«Kun» 
- deganda, ko‘zlarni ochib, javob beradilar. Ma’lum bir narsaning belgisini,
xossasini aniqlash vazifasini beradi. Masalan, «Xushbo‘y gul», «ok gul», 
«chiroyli gul», «qizil gul», «sun’iy gul» va hokazo.O‘qituvchi bu ko‘rinishdagi 
o‘yin jarayonini tashkil etishda o‘z faoliyatini rejaga va qo‘yilgan maqsadga
muvofiq olib borishi kerak. U mashg‘ulotga tayyorlanishi, jarayonida oldindan 
zarur didaktik materiallarni tayyorlashi, o‘yinni uyushtirishni nazorat qilishi, 
yakunlash, baholash va rag‘batlantirish kabi barcha tadbirlarni belgilab 
olishi lozim.