3. QORAXONIYLAR DAVLATI
Movarounnahr hududlarida o ‘troq sug‘dliklar bilan bir qatorda
ko‘plab turk qabilalari ham yashaganlar, ulaming ko‘pchiligi Shosh
va Farg‘onada, qisman Zarafshon va Qashqadaryo vohalarida
istiqomat qilar edilar.
V III-IX asrlarda turkiy qabilalar til jihatdan Farg‘ona va Shosh
hududlarida yashagan sug‘dliklarga o ‘z ta ’sirlarini kuchli bir tarzda
o ‘tkazganlar va bu joylarda turkiylashish jarayoni kuchaygan. Bu
hududlardagi turkiylar o ‘troq hayot kechirganlar. Farg‘onada turkiy
VI bob. M ovarounnahr va X urosonda m ustaqil davlatlarning tashkil topishi
179
qarluqlar, Shoshda esa turkiy o ‘g ‘uzlar ko‘proq boiganlar. Arab
geografi Ibn Havqalning bergan m a’lumotlariga qaraganda islom
diniga o ‘tgan mingga yaqin turk oilasi sharqdan Farob, Kenjida
va Shosh oralig‘idagi, y a’ni hozirgi Chimkentning janubi-g‘arbiy
hududlariga kelib joylashganlar. Bular turkiy o ‘g ‘uzlar edilar. Shosh
hududlarida turkiy-o‘g‘uzlar shu darajada ko‘p boiganki, ulaming
ta ’siri xalq og‘zaki ijodida ham o ‘z aksini topgan. 0 ‘zbek xalq
og‘zaki ijodida o ‘g ‘uzlar hozirgi o ‘zbek xalqining o ‘tmish avlod-
ajdodlari sifatida talqin etiladi.
0 ‘g‘uzlar turkmanlaming ham avlod-ajdodlaridirlar. XII asming
birinchi yarmida yashagan Sharof az Zamori Tohir Marvaziyning
so‘zlariga qaraganda o ‘g ‘uzlar islom dinini qabul qilganlaridan
so'ng Xorazm hududlaridan «kofirlar»ni pecheneglar yashayotgan
hududlarga siqib chiqarib, bu yerlami o ‘zlari egallab oladilar. Tarixga
turkmanlar nomi bilan kirgan bu saljuqiy qabilalar somoniylaming
mxsati bilan Buxorodan janubdagi hududlami egallab, ko‘chmanchi-
chorvadorlar sifatida hayot kechirganlar. Shoshni turklashtirishda
o‘g ‘uzlar bilan bir qatorda turgashlaming o ‘mi katta b o ‘lgan.
V1IMX asrlarda turkiy qabilalaming asosiy qismi Yettisuv
hududlariga kelib o ‘mashganlar. Sug‘dliklar turkiy xalqlar orasiga ~
o ‘zlarining oliy darajadagi dehqonchilik va hunarmandchilik tajri-
basini tarqatganlar. «Buyuk ipak yo‘li» savdosida ular faollik
ko‘rsatganlar. Sug‘dliklar turkiy xalqlarga va aksincha turkiy
xalqlar sug‘dliklarga o ‘zaro ta ’sir o ‘tkazganlar, ular bir-birlariga
qiz berib, qiz olganlar, quda-anda bo‘lib ketganlar. Sug‘dliklar turk
tilida so‘zlashga o ‘ta boshlab, asta-sekin o ‘z ona tillarini unuta
boshlaganlar.
Mashhur turkshunos olim Mahmud Qoshg‘ariy XI asrda arab
tilida «Devoni lug‘atit turk», y a’ni «Turkiy so‘zlar lug‘ati»ni yaratgan.
Bu asarda olim qanday qilib turk tilining sug‘dliklar tiliga nisbatan
ustuvor mavqega ega bo‘la borishi va sug‘dliklar o ‘z ona tillarini
yo‘qota borganliklari jarayonini ustalik va mohirlik bilan bayon
qiladi. Albatta, sug‘dliklar jismonan yo‘q b o iib ketmadilar, balki ular
turkiylar bilan aralash-quralash b o iib , qorishib-assimilyatsiyalashib
ketdilar. Bu jarayon, ayniqsa, X asrda somoniylar davrida juda avj
olgan.
X asrda yashagan geografiya sohasidagi olimlar ham, Mahmud
Qoshg‘ariy ham o ‘sha davrda Yettisuvda va Sirdaryo havzalarida
turklaming shaharlari bo iganligi haqida m a’lumotlar beradilar.
Maqdisiyning ko‘rsatishicha, Isfijob yaqinidagi Bemket va Boloj
180
VA TAN T A R IX I
shaharlarida turkman-o‘g ‘uzlar joylashganlar.
Lekin turkman-
o ‘g ‘uzlaming asosiy qismi ilgarigidek Sirdaryoning quyi oqimida
yashaganlar. Faqat, 894-yildan so‘ng qipchoqlar o ‘g ‘uzlami Emba
daryosidan shimolroqdagi tumanlardan siqib chiqargach, u xalqning
bir qismi hozirgi Turkmaniston hududlariga o ‘tgan. K o‘chmanchi
o‘g‘uzlar Turkmanistonning bir qancha hududlarida, shu jumladan,
Forobiy tumanlarida yashaganlar. Bu holni Belazuriy tohiriylar
hokimi Abdulla ibn Tohir (830-844) hukmronligi davrida o 'z o ‘g ‘li
Tohimi o ‘g ‘uzlarga qarshi yurishga otlantirdi, deb isbotlaydi.
Xullas, 0 ‘rta Osiyoning Oltoy janubiy yonbag‘ridan bosh-
lanadigan sharqiy qismida, Markaziy Tyanshan etaklarida, Chu,
Hi, Norin, Talas daryolari vodiylari bo‘ylab to Pomirgacha bo‘lgan
hududlarda turk tilida so‘zlashuvchi xalqlar uyushmasi yashagan.
Bu turk qabila va urug‘lari turlicha nomlar bilan atalsalar-da, sheva
jihatidangina bir-birlaridan farqlanadigan yagona bir tilda so‘zlashar
edilar, ulaming turmush tarzi, madaniyatlari, urf-odatlari bir xil b o i
gan. Ulaming jismoniy baquvvatligi, tabiatidagi xususiyatlari, mard-
ligi, urushqoqligi va epchilligi ham bir-biriga o ‘xshagan. Bu turkiy
xalqlar tashqi ko‘rinish jihatidan ham bir-birlariga o ‘xshaganlar:
«Yuzlari yalpoq k o ‘zlari kichik, bumi tekis, siyrak sochh, temir
qilichli va qora libosli» kishilar edilar. Bu ulkan xalqlar tarkibiga turk
qabila va u rug iam in g juda ko‘plab gumhlari: qarluqlar, chigillar,
yag‘molar, tuxsiylar, uyg‘urlar, o ‘g ‘uzlar, qipchoqlar kirgan. Bular
orasida eng yirigi va madaniyatlisi qarluqlar boigan.
Qarluqlar 766-yilda turgashlami tor-mor keltirib, Yettisuvni
egallaganlar. Qarluqlar to ‘g ‘risidagi to ia m aium otni, n o m aiu m
m uallif tomonidan yozilgan «Hudud al Olam» kitobidan olish
mumkin. Unda hikoya qilinishicha, qarluqlar yashagan mamlakat
barcha turk xalqlar yashagan mamlakatlarga nisbatan eng boy va
go‘zal b o iib , oqar suvlari k o ‘p va iqlimi m o‘tadil b o ig a n ekan. Bu
mamlakatda qishloqlardan tashqari shaharlar ham b o ig an . Qarluqlar
xo‘jalik ishlarining turi b o ‘yicha bir-birlaridan farq qilganlar:
b a’zilari dehqonchilik bilan, boshqa birovlari chorvachilik bilan va
uchinchilari ovchilik bilan shug‘ullanganlar. Qarluqlaming Qulon
(hozirgi Lugovaya temir y o i bekati), Marki (Marki bekati) va hokazo
kabi shaharlari b o ig an . Qarluqlar shu qadar katta hududlarga egalik
qilganlarki, aytishlaricha, ulaming yerlarini g ‘arbdan sharqqacha
bosib o ‘tish uchun 30 kun kerak b o ia r ekan. Ular Farg‘ona vodiysi,
Chu, Ili va qisman Norin daryolari vodiylarini to i a egallaganlar.
Qoraxoniylar davlatining tashkil topishida hal qiluvchi ro in i
VI bob. M ovarounnahr va X urosonda mustaqil davlatlarning tashkil topishi
181
qarluqlar o ‘ynadilar va bu davlat qo‘shinining asosiy o ‘zagini ham
ular tashkil qilar edilar.
Qarluqlar hukmron b o ig a n hududlarda chigillar (jikil), tuxsiylar,
argular, yag‘molar, turgashlar, qipchoqlar, yabakular, qaylar, jumul-
lar, o ‘g ‘uzlar yashaganlar. Toroz tumani va Issiq k o i atroflarida
joylashgan chigillar V.V. Bartoldning xulosalariga qaraganda qora
xoniylar davlatida katta mavqega ega boiganlar. Ular madaniy
taraqqiyotda qarluqlarga qaraganda orqada boisalarda, boy, to ‘q va
farovon turmush kechirganlar, chorvachilik bilan shug‘ullanganlar,
quyosh va yulduzlarga topinganlar.
Turk qabilalarining uchinchi yirik guruhi yag‘molar edi. Ular
Issiqkoining janubida, Qashg‘ar shahri tomonlarda, k o ‘pchilik qismi
esa Sharqiy Turkiston hududlarida ko‘chib yurgan. «Hudud al Olam»
muallifi yag‘molami madaniyatda orqada qolgan qabila edi, deb
yozadi. Ular dehqonchilik bilan shug‘ullanmaganlar, asosan yovvoyi
hayvonlami ovlash va m o‘ynachilikni o ‘zlariga kasb qilib olganlar.
Shu bois yag‘molaming yilqi va qo‘y podalari k o ‘p b o ig a n va
boshqa turk qabilalariga nisbatan nihoyatda jasur va jangovarliklari
bilan mashhur boiganlar.
Qoraxoniylar davlatining tashkil topishida boshqa turk qabilalari:
qipchoqlar, kenjeklar, yabaqular, qirg‘izlar, o ‘g ‘uz-turkmanlar,
qanchlar va sug‘dlar ham faol qatnashganlar.
Qoraxoniylar davlati X asming ikkinchi yarmida tashkil
topdi. «Qoraxoniylar» so‘zi qarluqlaming islomni qabul qilgan
boshliqlaridan biri — Satuk Abdulkarim Qoraxon unvonidan ke
lib chiqqan. («Qora» so‘zi qadimdan turkiy xalqlarda buyuklik va
u lu g iik m a’nosida ishlatilgan.) Xon hokimiyati madaniyatli b o isa-
da, qarluqdar yoki chigillar qabilasidan chiqmadi, balki madaniy
taraqqiyotda orqaroqda b o ig a n yag‘molardan chiqqan. Buni
Satuk Abdulkarim Qoraxonning yag‘molar u ru g id an boiganligi
ham ochiq-oydin isbotlaydi. «Majmuayi at tavoriy» («Tarixning
qisqartma to ‘plami») asarining muallifi «yag‘ molar podshoni
bo‘g ‘raxon deydilar», deb aniq aytgan fikrlari yuqoridagi xulosalami
to ia tasdiqlaydi. Markazi ikki shahar: Qashg‘ar va Bolosog‘undan
iborat b o ig a n yangi davlatning birinchi podshosi «Bo‘g ‘raxon»
unvonini olganligi tavsiflidur. Bu xonning turkcha nomi bizgacha
yetib kelmagan va biz uni «Bo‘g ‘raxom> unvoni bilan yoki arabcha-
turkcha Xorun ibn Satuk nomi bilan bilamiz. Lekin hujjatlarda faqat
B o‘g ‘raxon deb keltirilgan. «B o‘g ‘ra» so‘zi yag‘molar tushunchasi
b o ‘yicha qo‘sh o ‘rkachli tuya m a’nosini anglatadi.
182
V A TA N T A R IX I
Qoraxoniylar sulolasining asoschisi Satuk B o 'g ‘raxon islom
dinini qabul qilgach, yangi turk davlatini barpo qilish ishini boshlab
berdi. Uning qachon tug‘ilganligi haqida hech qanday m a’lumot
yo‘q. V.V.Bartold bo‘yicha B o‘g ‘raxon 955-yilda Bolosog‘unda
vafot egtan. Manbalarda keltirilishicha, uning vorislari davrida
qoraxoniylar butun Markaziy Tyanshan va Yettisuvni o ‘zlariga tobe
qiladilar, so‘ngra Movarounnahr hududlariga yetib boradilar.
Qoraxoniylar 990-yillardan e ’tiboran Movarounnahrda o ‘z
hokimiyatlarini o ‘matish uchun astoydil harakat qildilar. 990-yillar
ular Farg‘onani egallab, bu yerda o ‘z tangalarini zarb qilganlar.
Eng qudratli hukmdorlardan biri bo‘lgan Hasan Xorun B o‘g ‘raxon
Isfijob (Sayram)ni o ‘ziga tobe qilib olgach, 992-yilda Buxoroga
hujum boshlaydi. Turk g ‘ulomlaridan iborat b o ‘lgan lashkarboshilar
somoniy hukmdorlarga xiyonat qiladilar. Manbalarda shu narsa
m a’lumki, g ‘ayratli va shuhratparast turk harbiy b o sh lig i Abuali
Simjuriy B o‘g ‘raxonning hujumi oldidan somoniy hukmdori Nuh
ibn Mansurdan yashirin ravishda u bilan muzokara olib bordi.
B o‘g ‘raxon bilan b o ig a n bu muzokarada somoniylar davlati ikkiga
b o iinishi, Movarounnahr Bo‘g ‘raxonga o ‘tishi, Amudaryoning
janubidagi yerlar esa Abuali Simjuriyga topshirilishi kerak edi.
Mulkdor dehqonlar ham qoraxoniylar tomoniga o ‘tadilar.
Bu davrda Buxoro taxtida o ‘tirgan Nuh II ibn Mansur har qancha
g ‘ayratli va qat’iy hukmdor bo‘lsa-da, hech kim madadiga ko‘z tika
olmas edi. Bo"g‘raxonga qarshi yuborilgan turk harbiy b osh lig i
Ayach tor-mor qilinib asir olinadi. Noiloj qolgan Nuh o ‘zining juda
qobiliyatli, ammo ishonchsiz harbiy qo‘mondonlaridan biri Foyiqqa
murojaat qilishga majbur b o iad i. Foyiq katta qo‘shin boshida turib
Buxoro ostonalarida, Karmana yaqinida B o‘g ‘raxonga qarshi jang
qiladi va atayin yengiladi. Buxoro himoyasiz qolib, jangsiz taslim
bo iad i. Foyiqning xoinligini shu narsadan ham bilish mumkinki,
Bo‘g ‘raxon uni tez kunda Termiz va Balxga noib etib tayinlaydi.
B o‘g ‘raxon 992-yilda Buxoroni egallagach, Nuh II ibn Man
sur shahami tashlab qochadi. Bo‘g ‘raxon o ‘z qarorgohi qilib
Joyi Muliandagi go‘zal saroyni tanladi. Ammo qoraxoniylar xoni
salomatligi tufayli Buxoroda uzoq qola olmadi. Buxoro taxtiga
Nuh II ning o ‘g i i Nasr Somoniyni noib etib tayinlab, Bo‘g ‘raxon
Samarqand sari otlandi. Nuh II bundan foydalanib, Abualidan
yordam olib, Buxoroga qaytib keladi. Bo‘g ‘raxon salomatligi borgan
sayin og‘irlashib borayotganligi tufayli Samarqandni ham tashlab
Qashg‘ar sari yuzlanadi va y o id a vafot etadi.
VI bob. M ovarounnahr va X urosonda m ustaqil davlatlarning tashkil topishi
183
B o‘g ‘raxonning vafoti go‘yo Nuh II uchun qulay vaziyatlar
vujudga kelayotganday tuyular edi. Amalda esa somoniylar inqiroz
sari yuz tuban ketgandilar. Nuh o ‘zining yaqin kishilaridan, hatto
bittagina bo‘lsa-da, ishonchli va qobiliyatli harbiy boshliq topa
olmadi. Xuroson bo‘Isa vaqtincha birlashgan ikki dushman —
Abuali va Foyiq qo‘lida edi. G ‘azna bilan Hirot viloyatlarida oddiy
g ‘ulomlikdan tezda qudratli davlat boshlig‘i darajasiga ko‘tarilgan
Sabuqtakin Nuhga bo‘ysunishni istamas edi. Sabuqtakin 977-yilda
Nuhning ruxsatisiz G ‘aznaga hokim bo‘lib oladi, shu bois ikki
o ‘rtadagi munosabat buziladi. Lekin og‘ir vaziyat Nuhni undan
yordam so‘rashga majbur etadi. 996-yilda Qoraxoniylar Buxoroga
qarshi navbatdagi hujumni uyushtirdilar. Qoraxoniylaming yangi
xoni Nasr ibn Ali g ‘ayrat va qat’iylikda B o‘g ‘raxondan qolishmasdi.
G ‘azna hokimi Sabuqtakin katta qo‘shin bilan Nuhga yordam
berish uchun y o ‘lga chiqdi. Balxga yetganda unga Chag’oniyon,
G ‘o ‘zg‘on va Xuttalon hokimlarining lashkarlari ham qo‘shildilar.
Sabuqtakin Kesh tumani hududida chodir qurib, Buxoro hokimi
Nuh II ni ham o ‘z lashkarlari bilan kelib qo‘shilishini talab etdi.
Albatta bu hoi somoniylar hukmdorining nafsoniyatiga qattiq tegdi.
Nuh bu taklifni rad etdi va Sabuqtakinning o ‘zini Buxoroga kelishini
talab qilib farmoyish berdi. Sabuqtakin bunga javoban Buxoroga
o ‘zining 20 ming kishilik qo‘shinini yubordi. Buxoro Sabuqtakin
q o iig a o ‘tdi. U Nasr bilan muzokaralar boshladi. Bu muzokaralar
natijasida Sirdaryo havzasining hammasi qoraxoniylar q o iig a
o ‘tadigan b o id i. E ’tiborli tomoni shundaki, qoraxoniylar tomoniga
batamom o ‘tgan Foyiqni Nasr ibn Ali Samarqandga o ‘z noibi qilib
tayinladi.
Sabuqtakin esa shartnomaga asosan Amudaryo janubidagi
yerlarga, eng avvalo Xurosonga t o i a xo‘jayin b o iib oldi. So-
moniylarga faqat Movarounnahming markaziy qismigina qoldirildi,
xolos. Bu shartnomalar Nuh ibn Mansursiz tuzildi. Nuh ibn Mansur
bunday k o ‘ngilsiz voqealardan so‘ng uzoq yashamadi va 997-yilda
vafot etdi. Taxtga Nuhning o ‘g ‘li Mansur ibn Nuh (997-999) o ‘tirdi.
Taxt vorisi o ‘zgargani bilan ahvol yaxshilanmadi. Mansur bilan
harbiy boshliqlar o ‘rtasidagi xusumat va kelishmovchiliklar tufayli
vaziyat yanada ogirlashdi va oqibat fitna uyushtirishga borib yetdi.
Buxoroda Mansur saroyida qoraxoniy Nasming homiyligi ostida
haqiqiy mansabni egallagan Foyiq fitnaning boshida turdi. 999-yilda
turk g ‘ulomlariga suyangan Foyiq Mansumi q o ig a tushirdi va
ko‘zini ko ‘r qilib, uni hokimiyatdan mahrum etdi. Ana shu tariqa
184
V A TA N T A R IX I
kuchsizlanib qolgan somoniylarga kutilmaganda katta zarba berildi.
Somoniylar haqiqatda qarshilik ko‘rsatish uchun kuchga va kurashni
boshqaruvchi tadbirkor va mard bir kishiga ham ega emas edilar.
Xalq esa b o ‘layotgan voqealarga butunlay befarq qarar edi. Natijada
somoniylar sulolasi batamom quladi. Nasr tomonidan 999-yilda
Buxoroning egallanishi barcha muammolarga nuqta qo‘ydi va
Movarounnahrda hokimiyat masalasi uzil-kesil hal b o ‘Idi. Albatta,
somoniylar 1005-yilga qadar yana o ‘z qadlarini rostlash uchun
qarshilik ko‘rsatgan bo ‘ldilar. Ammo bu qarshilik voqealaming
rivoj lanib borishiga bir qadar bo‘lsada ta ’sir qilmadi. 1005-yildan
e ’tiboran esa qoraxoniylarga qarshilik k o ‘rsatish umuman to‘xtadi.
Qoraxoniylar qariyb yuz yil davomida mustaqil hukmronlikning
nashidasini surdilar. 1005-yilga qadar davom etgan mustaqil taraq-
qiyot davrida qoraxoniylar bepoyon katta davlatga asos soldilar.
Ulaming mulklari g ‘arbda Buxoro va Sirdaryoning quyi oqimidan,
sharqda Yettisuv va Qashg‘argacha cho‘zilib ketgan edi. Qoraxoniy
xonadonlari o ‘rtasida 1016-yildayoq boshlanib ketgan um g‘chilik
adovatli
urushlar tufayli
1041-yilda
xonlik
ikkiga b o ‘linib
ketdi. G ‘arbiy xonlik markazi Buxoro b o iib , uning tarkibiga
Movarounnahr va X o‘jakentgacha b o ig a n Farg‘onaning g ‘arbiy
qismi kirgan. Sharqiy xonlik markazi Bolosog‘un b o iib , uning
tarkibiga Talas, Isfijob, Shosh, Farg‘onaning sharqiy qismi, Yettisuv
va Qashg‘ar vohalari kirgan. Yer, mol-dunyo va davlat talashish
qoraxoniy Tom g‘ochxon Ibrohim (1046 1068) hukmronligi davrida
ikki turkiy sulola: qoraxoniylar va saljuqiylar o ‘rtasida kuchaydi.
Dushmanlikka sabab b o ig a n bu kurash markazida Amudarvoning
o ‘ng va chap qirg‘og‘i bo ‘yidagi Termiz va Balx shaharlari atrofidagi
yerlar yotardi. Bu yerlami g ‘aznaviylarga tashlab ketishga majbur
boiganlaridan so‘ng saljuqiylar egalik qilgan edilar.
1068-yilda Tom g‘ochxon Ibrohim taxtdan voz kechgach,
Movarounnahrda hokimiyat Tom g‘ochxonning o ‘g ‘li Shamsul-
mulkka o ‘tishi munosabati bilan xonning o ‘g ‘illari o ‘rtasida Buxoro
va Samarqand taxti uchun kurash avj olib ketdi. Bu kurashda
Shamsulmulk g ‘alaba qozondi. Termiz va Balx uchun kurash
saljuqiylar bilan Shamsulmulk davrida yanada kuchaydi. 1072-yilda
saljuqiylar xoni Alp Arslonning oidirilishi va saljuqiylaming
vaqtincha kuchsizlanganligidan foydalanib Shamsulmulk Termiz
va Balxni ishg‘ol qildi. Lekin tez orada Alp Arslonning vorisi
Malikshoh bu hududlami qaytarib oldi. Shundan so‘ng ichki va
tashqi siyosatdagi tashabbus saljuqiylar xoni Malikshoh (1072-
VI bob. M ovarounnahr va X urosonda m ustaqil davlatlarning tashkil topishi
185
1092)ga o ‘tdi. Xususan, 1080-yilda Shamsulmulk vafot etgach,
Movarounnahming ahvoli yanada og‘irlashdi. Bundan foydalangan
Malikshoh 1089-yilda juda katta qo‘shin bilan Amudaryodan o‘tdi
va Buxoro bilan Samarqandni egalladi. Qoraxoniylar xoni asir olindi
va Isfahonga j o ‘natildi. Malikshoh Ahmad bilan o ‘zaro muzokaralar
olib borgach, uni Samarqand taxtiga qaytishiga rozilik beradi. Ammo
Samarqand taxtiga qaytgan Ahmadni mutaassib ruhoniylar va turk
sarkardalari 1095-yilda Kosonga (Farg‘onadagi) yurish paytida yoy
ipi bilan bo‘g ‘ib oidiradilar.
Saljuqiylar, ayniqsa, Sulton Sanjar (1118-1157) hukmronligi
davrida qoraxoniylami deyarli o ‘zlariga batamom tobe etdilar.
Garchi Arslonxon (1102-1130) o ‘z hukmronligining birinchi yarmi
da mustaqil davlat siyosati olib borishga intilgan, juda ko‘plab
qurilish ishlari va obodonchiliklami amalga oshirgan boisa-da,
mamlakat ichidagi halokatli ziddiyat va qarama-qarshiliklami
oldini olishga ojizlik qildi. Shu bois Arslonxon davri qoraxoniylar
davlatining siyosiy tushkunlik davri sifatida tarixga kirdi. Bu borada
johil ruhoniylar va harbiy boshliqlar davlatni boshqarish ishlariga
aralashib, hokimiyatni barbod qildilar. Arslonxon kasalligi tufayli
davlat ishlarini boshqarishda o ‘g i i Nasmi yarim podsho qilib
ko‘tardi. Bundan norozi b o ig a n ruhoniylar fitna uyushtirib, Nasmi
oidirdilar. Arslonxon noilojlikdan Marvdan yordamga Sulton
Sanjami taklif qildi. Fitnani Arslonxonning ikkinchi o ‘g ‘li Ahmad
bostirgan va isyonchilami qatl qilishga hukm qilgan boisa-da,
Sulton Sanjar Movarounnahr sari ot qo‘ydi. D o‘st qo‘shni sifatida
yordamga chaqirilgan Sulton Sanjar bosqinchilik bilan shug'ullandi.
U Samarqandni qamal qilib, 1130-yilda uni egalladi. Arslonxon
shahar qamali ch o g id a zambilga solib olib chiqildi va Balxga
j o ‘natildi. K o‘p vaqt o ‘tmay shu yerda u olamdan o ‘tdi. Garchi
1130-yildan to 1147-yillarga qadar ham Samarqandni qoraxoniylar
sulolasiga mansub xonlar boshqargan boisalar-da, bu davlat amalda
mustaqil emasdi va Sulton Sanjaming izmidan zarracha b o isa-
da chiqa olmasdi. 1211 -yilda Xorazmshoh Oloviddin Muhammad
qoraxoniylar xonadonidan b o ig a n so‘nggi qo‘g ‘irchoq xon Usmonni
oid irib , qoraxoniylar davlatiga so‘nggi hal qiluvchi zarbani beradi.
Qoraxoniylar u ru g i batamom qirib bitiriladi. 0 ‘tror, 0 ‘zgan va
Buxoro hukmdorlari ag‘darilib, qatl etiladi.
Ana shu tariqa qoraxoniylar tarix sahnasidan tushdilar, ammo
o ‘zlaridan so‘ng tarixda m a iu m m a’noda iz qoldirdilar.
186
VATAN TARIXI
Do'stlaringiz bilan baham: |