3. TURK XOQONLIGIDA IJTIMOIY-IQTISODIY
VA MADANIY HAYOT
Turk xoqonligi q o ii ostida birlashgan xalqlar taraqqiyotning
turli bosqichlarida boiganlar, aholining bir qismi o ‘troq dehqon
chilik bilan, qolgan bir qismi esa ko‘chmanchi chorvachilik bilan
shug‘ullanganlar. Sug‘diyona, Xorazm va Toharistonda dehqonchilik
qiluvchi aholining kattagina qismi patriarxal oila sifatida yashar
edilar. Erkin dehqon bilan bir qatorda kashovarzlar ham bor b o iib ,
ular iqtisodiy jihatdan boy yer egasiga va hatto o ‘z mustaqilligini
saqlab qolgan dehqonga ham qaram boiganlar. Kashovarzlar
jamiyatdagi asosiy kuch hisoblangan. V I-V II asrlarda, qishloq,
qo‘rg ‘on va shaharlarda mustahkam o ‘mashib olgan, yer egasi
b o ig a n zodagonlaming iqtisodiy va siyosiy q u w ati kuchaya
boshlaydi. Bu zamindor zodagonlar yozma manbalarda «dehqonlar»
deb yuritilgan. Xususan konlarda va yer ishlarida qul mehnatidan
k o ‘proq foydalanilgan. Bu davrda Xorazmda va ayniqsa, Sug‘dda
savdogarlar jamiyatda yetakchi o ‘rinni egallaganlar. K o‘chmanchi
120
VATAN TARIXI
turk qabilalari V I-V II asrlarda o ‘tovlarda yashaganlar va to ‘rt
g ‘ildirakli aravalarda ko‘chib yurganlar. Aholining mehnatkash qismi
«budun» yoki «qora budun» deb atalgan. Urug‘-qabilaning yirik
vakillari esa «beklar» nomi bilan yuritilgan. Jamoani «xoqon» va
zodagonlar kengashi — «qurultoy» boshqargan. Patriarxal oilalarga
oila boshliqlari — «kadxudotlar» bosh boiganlar. Kadxudot atamasi
sug‘diylarga xos so‘z b o iib , ko‘chmanchi hayot kechiruvchi turklar
esa «Kadxudot» so‘zi o ‘miga «Arxaun» atamasini ishlatar edilar.
G ‘arbiy Turk xoqonligida markazlashgan davlat boim agan. U
o ‘nlab turkiy qabilalardan tashkil topgan uyushma-ittifoq b o iib ,
ulaming har qaysisini alohida xonlar idora qilganlar. Bu mulklaming
o ‘z podshochalari bor edi. Ulaming nomlari har vohada har xil
b o ig an . Jumladan, Buxoroda — buxorxudotlar,
Chog‘aniyonda —
chog'anxudolar,
Dabusiyada — dabusshohlar,
Vardanzida —
vardonxudotar,
Toshkentda — tudunlar,
Samarqand va Farg‘onada —
ixshidlar,
Osrushonada
—
afshiniylar,
Xorazmda
—
xorazmshohlar,
Toharistonda
—
malikshohlar,
Iloqda
—
dehqonlar
kabi. Dehqonlar
bu hukmdorlami kashovarzlar va qaram kishilardan b o ig a n kadi-
varlar, yaxshi ta iim olgan harbiy qo‘shinlar — chokarlari
bilan
quvvatlab turganlar. Dunyoning boshqa q it’alaridan farqli o ia ro q
0 ‘rta Osiyo hududidagi dehqonchilikning o ‘ziga xos xususiyati
shundaki, bu yerda cheklanmagan mustabid sharqona ko‘rinishdagi
markazlashgan kuchli hokimiyatga intilish ustuvor ahamiyat kasb
etgan. «Тап-Shu» nomli Xitoy yilnomasi bergan m aium otlarga
qaraganda Zarafshon, Qashqadaryo va Amudaryo bo‘yida mustaqil
to ‘qqizta hokimlik b oig an : Samarqand, M aymurg‘, Kesh, Naxshob,
Ishtixon, Kushoniya, Buxoro, Amul va Andxoy shular jumlasidandir.
Ulaming eng kattasi Samarqand hokimi edi. Kan hokimi
mahalliy suloladan b o ig an . Sug‘diyona shohi, Xorazm va Choch
hokimlari m a iu m darajada o ‘z mustaqilliklarini saqlab qolganlar.
Sug‘diyona shohligi o ‘sha davrda Panjikentdan Karmanagacha
b o ig a n uncha katta bo im agan hududni egallar edi.
Ichki
boshqamvda b a’zi erkinliklami saqlab qolgan bo isa-d a, xoqonga
doimo o ip o n to ia b turardi. Turk xoqonligi hududida yashovchi aholi
bug‘doy, аф а, sholi, tariq, beda va boshqa mahsulotlami yetishtirish
bilan band b o ig an . Eftaliylar davriga nisbatan sug‘orish tizimi bu
davrda birmuncha ko‘payadi, Xorazm vohalarida esa aksincha,
kamayadi. Aholi uzumchilik va bog‘dorchilik bilan shug‘ullangan.
IV bob. 0 ‘rta asrlar davri.
121
Paxta, beda, tut daraxti ekishga va uy hayvonlarini boqishga katta
e ’tibor berilgan.
Farg‘ona va Sug‘dda aholi kon ishlari bilan shug‘ullanib, oltin,
mis va temir; Iloqda qo‘rg‘oshin, kumush; Shahrisabzda tosh, qizil
tuz qazib olingan.
V I-V II asrlarda harbiy to‘qnashuvlar tez-tez bo‘lib turgan-
ligidan shaharlar unchalik rivojlanmagan. Bu davrda qo‘rg ‘on-
qa’la qurish avj olgandi. Boy yer egalari ana shunday qo‘rg ‘on-
qal’alarda yashaganlar. Xorazm vohasidagi bunday qal’alar ancha
keng o ‘rganilgan. Birgina Berqutqal’a mavzeyida boy va zodagonlar
yashaydigan 96 ta shunday qo‘rg ‘onchalar b o ig anlig i aniqlandi.
Tarixchi arxeologlar Sug‘dda ham bunday qal’achalar boiganligini
isbotlamoqdalar. Q o‘rg ‘onchalar atrofi devor bilan o ‘ralgan. Uning
o ‘rtasida minorasi b o ig an . Bu minoralar mudofaa inshootlari
vazifasini o ‘tagan.
VIII
asrda shaharlar, odatda, unchalik katta boim asdi.
Masalan, Afrosiyob xarobalari 216 gektar atrofida bo ig an . Eski
Paykent devorining umumiy uzunligi 2 km atrofida, Chochdagi
asosiy shahar Binkent chegarasi 5, Koson 2, Termizning umumiy
doirasi 7-10 km atrofida bo ig an. Turk xoqonligida ichki va tashqi
savdo ancha rivoj topgan. Ayniqsa, Buxoro hududi savdoning
markazlaridan hisoblanardi. Paykent «Savdogarlar shahri» deb nom
chiqargan. Savdo-sotiqda, xususan, Xitoy bilan munosabat yetakchi
o ‘rinni egallagan. Faqat 627 -647-yillar mobaynida Samarqanddan
Xitoyga to ‘qqizta savdo elchiligi yuborilgan. Turk xoqonligidagi
har bir hokimlikda bir necha yuzdan tortib, bir necha ming sonli
o ‘z qo‘shinlari b o ig a n . Q o‘shin to ‘plashda ham sinfiy tabaqalanish
asosiy rol o ‘ynagan. Jumladan, otliq askarlar urug‘ zodagonlari
vakillaridan tanlanib, o ‘q-yoy, dubulg‘a, qilich va shamshir bilan
qurollangan. Piyoda askarlar esa yollangan fiiqorolar va qullardan
iborat bo igan.
Xoqonlikda yashagan aholi asosan matodan, jundan va teridan
kiyim kiyganlar. Erkaklar chakmon kiyib sochlarini oldirib yurganlar,
«xotinlar esa sochlarini boshlariga o ‘rab, zarg'ul solingan qora
ro ‘mol bilan b o g ia b yurardilar», deb yozadi Syuan Szyan.
Turk xoqonligi davrida madaniyat o ‘z davriga nisbatan yuksak
taraqqiyot darajasida b oig an . Juda qadim zamonlardan beri odat
b o iib kelgan tantanali bayramlar bu davrda ham davom etgan va
yangi mazmunlar bilan boyigan. Masalan, Navro‘z (Yangi yil)
tantanalarida yakkama-yakka kurashlar va kuch sinashlar boigan.
122
VATAN TARIXI
Avlod-ajdodlarimiz sho‘x, xushchaqchaq bo‘lganlar, o ‘yin-
kulgi, ashula va musiqani yaxshi ko‘rganlar, qilli asboblar, do‘mbi-
ra, kam ay-sum ay kabi asboblami ishlatganlar. Turkiy xalqlar
dunyodagi qadimiy yozma madaniyatga ega b o ‘lgan xalqlardan
hisoblanadi. Turk hukmronligi davrida sug‘d yozuvi, oromiy
yozuvi, xorazm yozuvi bilan bir qatorda qadimiy turkiy xalqlaming
yozuvi «Turk-Run yozuvi», « 0 ‘rxun-Enasoy yozuvi», «Ko‘k
Turk yozuvi» nomalarda keng ishlatilgan. Yaqinlarga qadar (ya’ni
1970-yillargacha) turkiy yozuv milodimizning V I-V II asrlarida
shakllangan degan fikr yetakchi b o ‘lgan. Lekin 1970-yilda Almati
yaqinidagi Issiq nomli qadimgi qo‘rg‘on-qabrda arxeologiyaga
oid tadqiqot ishlari o ‘tkazilganda miloddan aw alg i birinchi
mingyillikning o ‘rtalariga oid ko‘plab buyumlar qatori kumush
kosacha ham topildi. Uning sirtida chizma shakllari qadimgi turkiy
yozuvga o ‘xshash bitik b o ‘lib, u fanda «Issiq» yozuvi nomini oldi. Bu
turkiy yozuvni taniqli olim A.S.Omonjo‘lov o ‘qib talqin etdi. Demak,
qadimgi turkiy yozuvning ildizlarini ancha uzoq o ‘tmishdan izlamoq
kerak. Bu fikmi A fg‘onistonning Dashti Navur, Surxondaryoning
Xolchayon, Dalvarzintepa, Fayoztepa kabi yodgorliklaridan topilgan
miloddan aw alg i II—I, milodimizning I-II hamda V -V II asrlariga
oid yodgorliklaridagi «Issiq» yozuviga o'xshash bitiklar ham
tasdiqlamoqda. Bitik yozuvlar avvalo turkiylar tarixi uchun asosiy
manba bo‘lsa, undan keyin yozma adabiyotning ilk namunasi hamdir.
Yosh va iqtidorli olim Nasimxon Rahmonning fikricha turkiylar
qanchalik katta hududni egallagan bo‘lsalar, ular yaratgan yodnoma
bitiklar ham shunchalik katta hududga yoyilgan. Ular quyidagilardan
iborat:
1. Shimoliy M o‘g ‘uliston yodnomalari.
2. Lena-Boyko‘lbo‘yi yodnomalari.
3. Oltoy yodnomalari.
4. Sharqiy Turkiston yodnomalari.
5. 0 ‘rta Osiyo guruhi yodnomalari.
6. Sharqiy Yevropa yodnomalaridir.
Har bir bitiktosh Vatan va xalq taqdiridan ogoh etib turadi.
Ayniqsa, Turk xoqonlari: Kultigin, Bilga xoqon, Tunyuquq shara-
figa o ‘matilgan bitiktoshlarda el va budun (xalq) taqdiridan
xavotirlik bosh masala qilib ko‘tarilgan. Vatan mustaqilligi uchun
kurash, xalqni asoratdan olib chiqish, mustaqil mamlakatda qonun-
qoida joriy qilish, Bumin. Istami va Eltarish xoqonlar, Eltarishning
o ‘g ‘illari Bilga xoqon va lashkarboshi Kultigin, dono maslahatchi
IV bob. 0 ‘rta asrlar davri.
123
Tunyuquq zimmasiga tushdi. Bitiktoshlarda ana shu shaxslaming
qahramonliklari, fidoyiliklari haqida hikoya qilinadi. Bilga xoqonga
ko‘proq e ’tibor berilgan. Bu bejiz emas, albatta. Bitiktoshlaming
aksariyati ana shu Bilga xoqon davrida yaratilgan, Bilga xoqon
turkiylar tarixida adolatparvar, elparvar xoqon sifatida nom
qozongan. Bilga — dono degan m a’noni anglatadi. Bilga xoqon
turk xalqining Vatani abadiy b o ‘lishi uchun kurashgan. U xalqqa
qarata shunday nasihat qiladi: «Falakday xudodan b o ig a n turk dono
xoqoni bu dunyoga keldim. So‘zimni tugal eshitgin, keyinimdagi
ini, jiyanim, o ‘g ‘illarim, ittifoq u ru g im , xalqim, o ‘ngdagi shadapit
beklar, chapdagi tarxonlar, buyruq beklar, o ‘ttiz to ‘qqiz o ‘guz beklari,
xalqi bu so‘zlarimni yaxshilab eshit, diqqat qilib tingla! Oldinga—
kunchiqarga, o ‘ngga — janubga, orqaga — kunbotarga, chapga—
shimolgacha b o ig a n yer ichidagi xalq menga qaraydi. Shuncha
xalqni mamnun qildim. U endi yovuz em as»1. Xalqni birlashtirish,
Vatan mustaqilligini ta’minlash, Bilga xoqonning ezgu niyati b o igan.
U o ‘z so‘zini davom ettirib, o ‘git qiladi: «Vatanni saqlab qolish faqat
xoqonning o ‘ziga emas, xalqqa ham bo g iiq . Ajdodlaming yutuqlari-
yu xatosi buni tasdiqlaydi. Xalq o ‘z xoqonining y o i-y o ‘riqlarini
amalga oshirishi lozim, aks holda uning boshiga k o ‘p kulfatlar
keladi. 0 ‘ta ishonuvchan boim aslik, boshqalaming gapini mulohaza
qilgandan keyin ish yuritish kerak. Samimiylik bilan yolg‘onni
farqlay bilish kerak. Samimiylikning ortida ko‘pincha yolg‘on
b o iad i. Qattiq gapirgan, qattiqqoi xoqon o ‘z xalqiga yomonlikni
ravo k o ‘rmaydi. Odamni ajrata bilmay, to ‘kis ishonuvchan b o isa ,
fojiaga ko‘ra y o i ochiladi, darbadarlik shundan boshlanadi: «Ey turk
xalqi, to ‘kis ishonuvchan samimiy, nosamimiylikni ajratmaysan, kim
qattiq gapirsa, samimiylikni ham tanimaysan. 0 ‘shandayliging uchun
tarbiyat qilgan xoqoningni so‘zini olmayin. har qayerga ketding u
yerlarda butunlay g o y ib boid in g , nom-nishonsiz ketding. 0 ‘sha
yerda qolganing har joyda zo‘rg‘a oiib-tirilib yurgan eding»2.
Iste’dodli Bilga xoqon tarqoq, darbadar xalqni bir yerga to ‘pladi.
U xoqon b o iib o ‘tirgach: «Yo‘q qashshoq xalqni yaxshilab oyoqqa
turg‘azdi. Qashshoq xalqni boy qildi, oz xalqini ko‘paytirdi». Bilga
xoqon bek va xoqonlarga ulaming xato va kamchiliklarini ro ‘yirost
aytib nasihat qildi: «Turk beklari, xalqi, buni eshiting! Turk xalqini
to ‘plab davlat tutishingizni bu yerda toshga o‘yib yozdim. Adashib
ayrilganmgizni ham bu yerda yozdim».
1 Насимхон Рщмон. Турк хокошшгн. — Т., 1993. 71-бет.
; O'sha manba. 72-бет.
124
VATAN TARIXI
Turk xoqonligidagi xalqlaming bir qismi eftaliylar singari
«J» lovchi shevalarda so‘zlashganlar. VI asrga kelganda u «У»
lovchi lahjaga aylanib, davlat tili b o iib qolgan. Turk yozuvi bilan
bir qatorda sug‘d va xorazm yozuvi ham keng qoilanilganligini
yuqorida ta ’kidlagan edik. Sug‘d yozuvi 25 ta belgidan iborat
b o iib , chapdan o ‘ngga qarab yozilgan. Ulaming taqvimi b o igan.
Bunday
taqvimlar
Tojikiston
togiarid an
topilgan.
Mirsodiq
Is’hoqovning fikriga k o ‘ra sug‘d tilining amaliy k o ia m i shu darajada
keng bo iganki, 0 ‘rta Osiyo va Yettisuv viloyati hamda Sharqiy
Turkistonning k o ‘p yerlarida aholi sug‘d va turkiy tillarda bemalol
so‘zlashavergan. Shaharlarda sug‘d-turk ikki tilliligi rasmiy holat
b o iganligi Mahmud Qoshg‘ariyning «Devonu lug‘otit turk» asarida
ham qayd etilgan. Xullas, o ‘tmish avlodlarimiz yuksak darajada
qadimiy yozma madaniyatga ega b o ig a n deb qat’iy xulosa chiqarish
uchun hamma asoslarga egamiz. Bu yozuv madaniyat durdonalari
keyinchalik arablar va m o‘g ‘ullar bosqini davrida yo 'q qilib
yuborilgan.
Daliliy ashyolar VII asrda mamlakatimiz hududida savodxonlik
kuchli boiganligidan guvohlik beradi. 5 yoshga to ig a n bolalar
yozish va hisob-kitobga o ‘rgatilgan. 20 yoshga to ig an d a esa savdo-
sotiq bilan shug‘ullanish uchun savdo karvonlariga qo‘shib chet
davlatlarga yuborilganligini tasdiqlovchi m aium otlar bor.
V I-V II asrlarda Turk xoqonligi hududida yashagan xalqlar diniy
nuqtayi nazardan turli-tuman g ‘oyalar ta ’sirida boiganlar. Deyarli
har bir urug‘ qabila va xalqning o ‘z diniy e ’tiqodi b o ig an. Shu
boisdan turk qabilalarida ko‘pxudoIilik keng tarqalgan. Jumladan,
buryatlar 99 tangriga topinganlar va bu tangrilar dunyoni boshqaradi
deb tushunganlar. Bundan tashqari, tabiat jism lariga sajda qilish va
topinish xalqning kundalik odatiga aylangan. Jumladan, xoqon va
amaldorlar quyosh, osmon, oy mhiga sig in ib qurbonliklar keltirsalar,
kam bag‘al oddiy xalq yer-suv, osmon, oy va quyosh mhiga, hay von
va qumlarga ham sajda qilib topinaverganlar.
0 ‘rta Osiyoda Animizm ko‘pchilik turkiy xalqlar uchun umumiy
din b o ig an . Bu diniy g ‘oya bo‘yicha odamlar hamma narsaning mhi
bor, deb bilganlar. Shunga muvofiq tabiat hodisalari, turli ofatlami
jonli deb qaraganlar va unga sajda qilganlar.
Turkiy xalqlar o ‘zlaricha biror hayvonga topingan va uni
o ‘zining xudosi deb bilgan.
Ota-bobolar mhiga sig‘inish ham turkiy xalqlar o ‘rtasida X
asrga qadar keng tarqalgan diniy e ’tiqodlardan bo ig an . Bu hoi mh
IV bob. O 'rta asrlar davri.
125
oim aydi, u narigi dunyoda ham yashaydi, degan tasavvurlardan
paydo bo‘ladi. 576-yilda Istami xoqonni dafn qilish marosimida uning
o ‘g ‘li otasining minib yurgan otlarini, shu bilan birga to ‘rt harbiy
asimi otasining arvohiga qurbon qilgan. Shu bilan birga Istamining
o ‘gli dunyodan o ‘tgan otasiga yetkazish uchun haligi asir qullarga
qandaydir topshiriqlar bergan ekan. Demak, turkiylar u dunyodagi
hayotni bu dunyodagi hayotning davomi deb bilganlar. Bu jihatdan
u ko‘pchilik ruhni tan olishga asoslangan animizmdan farq qiladi va
tanho ruh g ‘oyasi ilgari suriladi. Bu degan so‘z tangri turkiylaming
bosh xudosi, hamma turkiy qabilalar tangriga topinganlar.
V -V II asrlarda turkiy xalqlar o ‘rtasida otashparastlik, buddizm
va xristian dini ham rivojlana bordi.
Turk xoqonlari davriga oid manbalar, tarixiy obidalar nisbatan
kam saqlangan. Ammo Xitoy manbalarida ta ’kidlanishicha V I-VII
asrlarda Turk xoqonligida tasviriy san’at, haykaltaroshlik ancha keng
taraqqiy etgan. Ustrashona, Xolchayon, Dalvarzintepa, Fayoztepa,
Panjikent harobalaridan topilgan naqshlar va suratlar bu fikrimizni
yorqin ifoda etadi. Buxoro hokimining ko‘hna Varahshadagi saroy
binolaridagi suratlar diqqatni jalb etadi.
Oq fil mingan, nayza, qilich va arqonlar bilan qurollangan
askarlar hayvonlar va qanotli ajdaholar bilan jang qilmoqdalar.
Fillar, beligacha yalang‘och askarlar oltin va qimmatbaho toshlardan
yasalgan har xil bezaklar bilan bezatilgan. Boshqa bir katta xonada
esa podsho o ‘z saroy ahlini tantanali suratda qabul qilayotganligi
manzarasi aks ettirilgan. Podsho qanotli, ikki tuyaning surati solingan
taxtda o ‘tiradi. Taxtning ikki tomonida esa juda qimmatbaho
kiyimlar kiygan, qilich va xanjar taqqan, qo‘llarida qadahlar
ko‘targan erkaklar, taxt yonida ustida olov yonib turgan idishning
surati solingan. Bu davrda kulolchilik san’ati ham rivoj topgan.
Turli idishlar, uy-ro‘zg ‘or anjomlari, hayvon, meva-cheva, odamlar
tasviri bilan bezatilgan va sirtiga sirli shaffof mineral ishlatilganligi
uchun ular yaltirab turgan. Turk xoqonligi davrida yaratilgan moddiy
madaniyat yodgorliklaridan biri loydan yasalgan har xil tasvirdagi
haykalchalardir. Bu haykalchalar q o iid a kosa yoki qurol-yarog‘
ushlab turgan kishi shaklida bo‘iib, odatda, ular qo‘rg ‘oncha yoki
marhumlar qabrlariga qo‘yilgan.
Vizantiyalik tarixchi Menondr turk xoqoni Istami Dizovul
chodirlaridan oltindan ishlangan taxt, yotoq, ko‘za, ko‘vachalar,
kumush idishlar, hayvonlar shaklida ishlangan buyumlar topilgan-
ligini aytib, bu san’at asarlari Vizantiyada ishlangan shu xildagi
126
VATAN TARIXI
buyumlardan qolishmaydigan va kishini hayratga soladigan darajada
go‘zal boiganligini yozadi. Shunday qilib, IV asming oxiri va V
asming boshlaridan e ’tiboran mamlakatimiz hududida feodal
tuzumning ilk kurtaklari namoyon b o ia boshladi. Asta-sekinlik
bilan feodal taraqqiyoti tomon rivoj lanib borgan sari, mamlakatimiz
xalqlari jahon taraqqiyotida o ‘ziga xos o ‘ringa ega b oidilar,
jahon davlatchiligi, sivilizatsiyasi va madaniyatiga o ‘z hissalarini
qo‘shdilar.
Do'stlaringiz bilan baham: |