Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги низомий номидаги тошкент давлат педагогика

 
MAKTABGACHA YOSHDAGI NUTQ NUQONIGA EGA BOLALARNI 
BADIIYADABIYOT BILAN TANISHTIRISH AHAMIYATI 
 
Z. Mamarajabova TDPU o„qituvchisi,

---

117 
S. Abdullayeva TDPU talabasi 
 
Maktabgacha yoshdagi nutq nuqoniga ega bolalar bilan ishlashda badiiy 
adabiyot asarlari katta urin egallaydi. Bolalar xalq ertaklari, hikoyalar, she‘rlarni 
eshitishni yaxshi ko‗radilar. Bolalar adabiyoti avvalo o‗zining qiziqarli mazmuni, 
badiiy obrazlarning go‗zalligi, tilining ifodaliligi, she‘riy so‗zlarining musiqaviyliligi 
bilan quvonch baxsh etadi. Ayni vaqtda u bolalarga tarbiyaviy ta‘sir ham 
ko‗rsatadi.Badiiy adabiyotning qiymati bolaning har jihatdan o‗sishiga ta‘sir 
ko‗rsatishidir.Defektolog 
bolada 
emotsional 
sezgirlik 
bolalar 
adabiyoti
asarlarining 
mazmunini 
va 
obrazlarini 
tushunish 
ko‗nikmasini 
tarkib 
toptiradi.Bolalarga o‗qib beriladigan asarlardan eng boy manba bolalar adabiyotidir. 
O‗zbek yozuvchi va shoirlari bolalar uchun juda ko‗p ajoyib asarlar yaratganlar. Bu 
G‗.G‗ulom, Mirmuhsin, I.Muslim, P.Mo‗min, Sh.Sa‘dulla, N.Orifjonov, Q.Hikmat, 
Q.Muhammadiy va boshqalarning asarlaridirDefektolog turli yosh guruhlarida Nutq 
nuqoniga ega bolalarni badiiy adabiyot asarlari bilan tanishtirib boradi. Asar bilan 
tanishtirishda defektologning asosiy vazifasi nutq nuqoniga ega bolalarni asarlar 
mazmunini o‗zlashtirib olishlariga, ularni to‗g‗ri tushunishlariga erishishdan iborat. 
Nutq nuqoniga ega bolalarda badiiy asarni idrok qilish ko‗nikmasni tarkib toptirish 
muhimdir. Nutq nuqoniga ega bolalar idrokining o‗ziga xos xususiyati berilayotgan 
materiallarni idrok qilish uchun uzoq vaqt talab etilishi, asosiy narsalarni, muhim 
belgilar va alomatlarni ajratishda qiynalish, yaxlitlikdagi qismlar orasidagi ichki 
bog‗lanishni tushunmasligi bilan belgilanadi. Shuning uchun defektolog badiiy 
asarlar tanlaganda Nutq nuqoniga ega bolalar idrokining o‗ziga xos xususiyatlarini 
hisobga olish muhimdir.Bolalarda birgalashib eshitish malakalarini, uyushqoqlik 
bilan savollarga javob berish va o‗qib berilgan asar haqida savollar berish, 
illyustratsiyani diqqat bilan ko‗zdan kechirish, kitobga yaxshi munosabatda bo‗lish 
ko‗nikmalarini tarbiyalash lozim.Bolalarga atalgan asarlar bolaga tushunarli, ularning 
aqliy imkoniyatlariga mos bo‗lishi kerak. Badiiy asarlarni kitobdan o‗qib berish yoki 
kitobsiz hikoya qilib berishi mumkin. Xalq og‗zaki ijodi asarlarini bolalarga o‗qib 
bermasdan, hikoya qilib berilsa, maqsadga muvofiq bo‗ladi. She‘rlarni yoddan o‗qish 
tavsiya etiladi. Bolalar bilan she‘r yodlashda pedagog o‗z oldiga quyidagi vazifalarni 
qo‗yadi: she‘rga nisbatan qiziqish va uni bilish istagini uyg‗otish, she‘r mazmunini, 
ayrim qiyin so‗zlarni tushunib olishga yordam berish; esda saqlab qolishga erishish, 
she‘rni ifodali o‗qishga o‗rgatish.Maktabgacha yoshdagi nutq nuqoniga ega bolalar 
uchun she‘rlar tanlashda uning hajmiga e‘tibor berish lozim. Pedagog hikoyalarni 
kitobdan o‗qib beradi. Shunda bolalar kitobni sevishga, qadrlashga 
o‗rganadilar.Badiiy acapni yaxlit idrok qilish maqsadida uning mazmuni bo‗yicha 
suhbat tashkil qilinadi, bolalarning o‗qigan asarga munosabatini, hodisalar bayoniniig 
izchilligi va ularning o‗zaro aloqalarini aniqlash, shuningdeq bolalar e‘tiborini 
asarning jozibadorligiga, obrazliligiga, uning tuzilish xususiyatlariga qaratish 
imkonini beradigan savollar beriladi.Dastur mazmunidan pedagog kitobdan 
foydalanishning ta‘lim va tarbiyaviy maqsadlarini belgilab oladi, bolalarni qandayligi 
so‗zlar bilan tanishtirishini belgilaydi. Maktabgacha yoshdagi bolalar ta‘lim 
tarbiyasiga qo‗yiladigan davlat talablari yo‗nalishlaridan biri bolalar nutqining 
rivojlanganligi va so‗z boyligini oshirishga qaratilgan maxsus ta‘lm muassasaslarida 

---

118 
bolalarning nutqini rivojlantirish, ulardagi nutq kamchiliklarini bartaraf qilish 
logoped tomonidan amalga oshiriladi. Korreksion ishlarni samaradorligin oshirish 
uchun har bir logoped va tarbiyachi o‗z ustida tinimsiz izlanishi, yangi metodik 
adabiyotlardan, ko‗rgazmali qurollardan unumli foydalanishlari lozim. Maxsus 
muassasaslarida mashg‗ulotlar nutqni tuzatishga doir ta‘limning asosiy shakli 
hisoblanadi. Bu mashg‗ulotlarda barcha nuqsonlar muttasil bartaraf qilib boriladi. 
Bolalarning nutqini o‗stirish va ma‘naviy dunyosini boyitish uchun turli vositalardan 
foydalanishga harakat qilinadi.Maktabgacha yoshdagi bolalarni nuqson turlari va 
uning darajalariga mos ravishda belgilangan davlat ta‘lim talablari asosida ta‘lim 
berish, nuqsonlarni o‗z vaqtida korreksiyalash, ikkilamchi nuqsonlarni oldini olish, 
imkonini beradi. Bolalarning dunyoqarashini kengaytirib, mustaqil fikrlaydigan, o‗z 
fikrini erkin ifoda eta oladigan, etib tarbiyalashga yordam beradi. Bolalarga ta‘lim 
tarbiya berish orqali Ona Vatanga bo‗lgan muxabbat tuyg‗ularini shakllantirib, 
ma‘naviy dunyosi kengayib boradi.Nutqning to‗liq rivojlanmaganligi nutq 
rivojlanishning kamchiliklaridan biri bo‗lib, bunda bolada aqliy va eshitish jihatdan 
kamchiliklar kuzatilmasa-da, nutqning barcha tarkibiy qismlarning shakllanishi 
buzilgan bo‗ladi. Nutq rivojlanishining birinchi darajasiga ega bo‗lgan
tasavvurlarining еtarli darajada farklanmaganligi bilan ajralib turadi.