Microsoft Word 05 Kishlok xujalik mahsulotlar sifati va marketingi

3. Sabzavotlarning sifatiga talablar va standartlari ekspertizasi 
 
Tuganak mevali sabzavotlar 
Tuganak mevali sabzotlarga kartoshka, batat, topinambur kiradi. 
Kartoshka. Eng koʻp tarqalgan sabzavotlardan hisoblanib, oziq-ovqat mahsulotlari balansida 
muhim oʻrinlarni egallaydi. Shu sababli ham kartoshkani ikkinchi non deyishadi. 
Kartoshka tuganagi shakli oʻzgargan poyadir. Chunki, u yer osti poyaning yon kurtaklaridan 
rivojlangan oqpoya (stolon) uchida oziq-moddalarning toʻplanishi natijasida kengayib hosil boʻladi. 
Tuganakning yuzasida koʻzlari boʻlib, ularning har birida 3-4 tadan kurtagi boʻladi. Yangi tuganak 
ustida osongina artiladigan poʻsti boʻladi. Keyinchalik esa tuganakni poʻchoq deb yuritiladigan koʻp 
qatlamli toʻqima qoplab oladi. Tuganakning poʻsti tuganakni nam yoʻqotishdan, mikroorganizmlar 
taʻsiridan va tashqi noqulay sharoitlardan saqlaydi. 
Tuganakning  biokimyoviy  tarkibi  75  foiz  suv  va  25  foiz  quruq  moddadan  iborat.  Quruq 
moddaning 70-80 foizi kraxmal boʻlib, tuganakda uning miqdori 20- 25%, oqsil – 1,5-3,0%, qandlar 
– 0,5-1,0,8%, klechatka – 1,0%, yogʻ – 0,2-0,3%, kul moddasi – 0,8-1,0% ni tashkil etadi. Bundan 
tashqari kartoshka vitaminlar (S, V1, V2 , RR, K) va mineral elementlar manbaidir. Ayniqsa, yosh 
pishmagan  tuganaklar  S  vitaminini,  yaʻni  askorbin  kislotasini  40  mg  %  gacha  saqlaydi.  Tuganak 
pishganda va kartoshkani saqlash jarayonida S vitaminining miqdori kamayib boradi. 
Nish  urib  koʻkarib  qolgan  tuganaklarda  zaharli  glyukoalkaloid-solanin  hosil  boʻladi.  Uning 
miqdori 100 g tuganakda 20 milligrammdan oshsa, odam va hayvonlar uchun zaharlidir. Kartoshka 
tuganagi suvda qaynatilganda solanin miqdori ancha kamayadi. 
Kartoshkaning qaysi sohada ishlatishga moʻljallanganligiga qarab, ular shartli ravishda xoʻraki, 
texnikaviy va universal navlarga boʻlinadi. Kartoshkaning xoʻraki navlarining mazasi yaxshi yupqa 
poʻchoqli, shakli esa dumaloqroq, eti esa oq, archilganda va toʻgʻralganda tez qorayib qolmaydi. 
Kartoshkaning  xoʻraki  navlarida  tarkibida  kraxmal  miqdori  14-18  foizni  tashkil  etadi. 
Kartoshkaning  texnikaviy  navlari  tarkibida  kraxmalning  miqdori  yuqori  boʻlib,  bu  navlar  asosan 
kraxmal  va  spirt  ishlab  chiqarish  uchun  foydalaniadi.  Kartoshkaning  universal  navlari  esa  ham 
xoʻraki navlarga, ham texnikaviy navlarga qoʻyiladigan talablarga javob beradi. Shu sababli bu navlar 
ikkala maqsadlarda ham ishlatilishi mumkin. Oʻzbekiston Respublikasida ekiladigan navlar asosan 
xoʻraki navlar hisoblanadi. Unib yetilish davriga qarab kartoshka navlari ertapishar, oʻrtapishar va 
kechpishar navlarga boʻlinadi. 

---

Oʻzbekistonda rayonlashtirilgan va keng tarqalgan ertapishar kartoshka navlariga Belorusskiy 
ranniy, Zarafshon, Nevskiy, Ramona, Sante, Kosmos navlarini, oʻrtapishar va kechpishar navlariga 
esa Temp, Kardinal, Diamant, Pikasso, Agriya kabi navlarini kiritish mumkin. 
Chakana  savdo  tarmoqlarida  ahliga  sotiladigan  kartoshkalar  GOST  26546-85,  oziq-ovqat 
mahsulotlari  olish  uchunqayta  ishlashga  moʻljallangan  kartoshkalar  esa  GOST  26832-86  standarti 
talabiga  javob  berishi  kerak.  Biz  quyida  asosan  chakana  savdo  tarmoqlarida  aholiga  sotiladigan 
kartoshkalar sifatini baholash bilan bogʻliq maʻlumotlarni keltiramiz. Yuqorida qayd etilgan GOST 
26545-85 standarti talabi boʻyicha kartoshkalar sotilish muddatiga qarab ertagi (joriy  yil hosili, 1-
sentyabrga qadar sotiladigan) va kechki (1-senyabrdan boshlab sotiladigan)turlariga boʻlinadi. 
Ertachi kartoshka sifati boʻyicha saralangan va saralanmagan tovar navlariga boʻlinadi. Kechki 
kartoshka  esa  sifati  boʻyicha  saralangan  qimmatbaho  nav,  saralangan  va  saralanmagan  tovar 
navlariga boʻlinadi. 
Mazkur standart talabi boʻyicha kartoshkaning hamma tovar navlarida tuganaklar butun, toza, 
sogʻlom, quruq, oʻsmagan va soʻlimagan boʻlishi talab qilinadi. Saralangan tovar navlarida kartoshka 
tuganaklari shakli va rangi boʻyicha bir xil boʻlishi kerak. Saralanmagan tovar navlarida esa ozroq 
chetlanishlar boʻlishi mumkin. Hamma tovar navlarida kartoshkalarning hidi va taʻmi shu botanik 
navga xos, begona hidlarsiz va taʻmlarsiz boʻlishi kerak. 
Kartoshkalarning  sifatini  baholashda  aniqlanadigan  asosiy  koʻrsatkichlardan  biri  kartoshka 
tuganaklarining  katta-kichikligi  hisoblanadi.  Bu  koʻrsatkich  kartoshka  tuganagi  katta  kesimining 
diametrini oʻlchash asosida aniqlanadi. Katta koʻndalang kesimining diametri yumaloq-yassi shaklli 
ertagi kartoshkalarning saralangan navlarida 40 mm dan, kechki kartoshkalarning saralangan tovar 
navlarida esa 45 mmdan kam boʻlmasligi standartda meʻyorlashtirilgan. 
Kartoshkalarning uzunchoq shaklli navlarida bu koʻrsatkich muvofiq ravishda  35 va 40 mm 
dan  kam  boʻlmasligi  koʻrsatib  qoʻyilgan.  Katta  koʻndalang  kesimining  diametri  30  mm  dan  kam 
boʻlgan kartoshkalar nostandart deb topiladi. 
Kartoshkalarda tez-tez uchrab turadigan nuqsonlardan biri kartoshka tuganagining kurtak otib 
oʻsishi va poʻstlogʻining koʻkarib qolishi hisoblanadi. Shu sababli bu koʻrsatkich darajasi standartda 
meʻyorlashtirilgan koʻrsatkichdir. 
Standart talabi boʻyicha kurtak otib oʻsgan va tuganak yuzasining . qismidan ortiq boʻlmagan 
koʻkarishga  ega  boʻlgan  kartoshkalar  miqdori  saralanmagan  tovar  navlarida  boʻlmasligi  kerak, 
saralanmagan tovar navlarida esa ularning miqdori 2,0% gacha boʻlishiga ruxsat etiladi. 
Kartoshka umumiy  yuzasining . qismidan ortiq yuzali koʻkarishiga ega boʻlgan kartoshkalar 
hamma tovar navlarida ham boʻlmasligi standartda qayd etilgan. Shuningdek, standart talabi boʻyicha 
kartoshkaning  hamma  tovar  navlarida  yarmi  qirqilgan,  muzlagan,  ezilib  qolgan,  kasalliklar  bilan 
kasallangan tuganaklar, organik va mineral aralashmalar boʻlishiga ruxsat etilmaydi. Lekin, standart 
talabi  boʻyicha  chuqurligi  5  mmdan,  uzunligi  esa  10  mmdan  ortiq  boʻlgan  mexanik  jarogʻatli 
kartoshkalar hissasi saralangan tovar navlarida 2,0% gacha, saralanmagan tovar navlarida esa 5,0% 
gacha  boʻlishiga  ruxsat  etiladi.  Bundan  tashqari  standart  talabi  boʻyicha  kartoshka  tuganagiga 
yopishib qolgan qum, loy miqdori 1,0% dan ortiq boʻlmasligi kerak. 
Kartoshkaning yuqorida keltirilgan sifat koʻrsatkichlarini aniqlashda kartoshkani qabul qilish 
va sifatini aniqlash uslublari keltirilgan GOST 7194-81 standartidan foydalaniladi. Mazkur standartda 
avtoulovlardan,  yashiklarda,  konteynerlarda,  qoplarga  joylashib  keltirilgan  kartoshkalardan  sifat 
ekspertizasini oʻtkazish uchun namunalar olish qoidasi va sifat koʻrsatkichlarini aniqlash tartibi va 
usullari keltirilgan.