Шуҳрат эргашев жаҳон тарихи (Янги давр. 1-қисм. Xvi–xviii асрлар)

Адам Смит ва Жак Тюрголарнинг иқтисодий таълимоти.
XVIII аср маърифатчиларининг юксак сафларида тенгсиз янги 
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

170
иқтисодий таълимот яратган алломалар – инглиз Адам Смит 
(1723 –1790) ва француз Жак Тюрго (1727–1781) ҳам шарафли ўрин 
эгаллайди.
«Маълум илмийлик ва фуқаролик жасорати». Унинг ташқи 
кўринишида ҳеч қандай буюклик йўқ эди: бўйи ўртачадан бироз 
баландроқ, текис юзли, қора-кўкимтир кўзлар, йирик тўғри бу-
рун. Жуда оддий кийинган. Умрининг сўнггигача парикда юрган. 
Елкасида бамбук таёқчаси билан юришни яхши кўрган. Ўзи би-
лан ўзи гаплашиш одати бор эди. Бир сафар кўчада савдо қилувчи 
аёл уни ақлдан озган деб ўйлайди ва қўшнисига шундай дейди: 
«Эй, худо, бечорага қара! Яхшигина кийинган!» Бу одам Европа-
нинг машҳур кишиси эканлигини у қаёқдан ҳам билсин. Лондон 
ва Париждан, Берлин ва Петербургдан келган саёҳатчилар у би-
лан танишишга интилардилар. Унинг исми Адам Смит. У ўзидаги 
фикрлаш қобилиятини, ҳикоячилик маҳорати билан қомусий илм-
лиликни чинакам олийжаноблик ва илмий софлик билан бирик-
тирган эди.
Смитнинг бу фазилатлари жамият аҳлида иқтисодиётга қизиқиш 
уйғонишига кўп жиҳатдан таъсир қилди. Смитнинг фаолияти са-
ноат тўнтариши даврига тўғри келди. Ўзининг асосий илмий аса-
ри «Халқ бойлигининг табиати ва сабаблари ҳақида тадқиқот»да 
(1776 й.) капиталистик тузумни халқ фаровонлигини ва давлатнинг 
гуллаб-яшнашини таъминловчи «табиий тартиб» деб баҳолайди.
Смит одамларнинг ўз иқтисодий аҳволларини яхшилашга ури-
нишлари жамиятни тўкин-сочинликка олиб келишга қодир деб 
ҳисобларди. «... Давлатни қолоқликнинг энг пастки поғонасидан 
ободончиликнинг юксак поғонасига кўтариш учун, – деган эди 
Смит, – фақат тинчлик, енгил солиқлар ва бошқаришда сабр-қаноат 
керак, холос, бошқа барчасини воқеалар табиий оқимининг ўзи ҳал 
қилади. Воқеаларни мажбурий бошқа йўлга бурган ёки жамият ри-
вожини тўхтатиб қолишга уринаётган барча ҳокимиятлар – ғайри 
табиийдир».
Смитнинг фикрича, жамиятни ривожлантиришда рақобат катта 
роль ўйнайди, уни ҳатто врачларга, университет профессорларига 
ва руҳонийларга ҳам қўллаш мумкин. У ерни сотиш ва сотиб олиш 
эркинлигини ёқларди ҳамда ер ундан иқтисодий фойда оладиган 
мулкдорлар қўлига ўтиши керак, деб ҳисобларди. Смит халқ обо-
дончилигининг асосий манбаи меҳнат деб таъкидларди. Смитнинг 
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

171
асарлари ва фаолияти капиталистик иқтисод назариясининг шак-
лланишида катта роль ўйнади.