Шуҳрат эргашев жаҳон тарихи (Янги давр. 1-қисм. Xvi–xviii асрлар)

Вольтер. Вольтер тахаллуси билан ёзган Франсуа Жан Мари 
Аруэ (1694 –1778) ажойиб файласуф олим, публицист, шоир, дра-
матург ва сиёсий арбоб эди. У Парижда ўртача амалдор оиласида 
дунёга келди. Ўз асарлари учун бир неча марта (1717 й. ва 1725 й.) 
Бастилияга қамалди, Франциядан Англияга кетишга мажбур бўлди.
Ўзининг ажойиб асарлари билан Вольтер зулмат ва феодал тар-
тибларнинг муросасиз душмани сифатида майдонга чиқди. Дониш-
манд энг адолатли тузумни инсоннинг эркинлиги, тенглиги ва мулк 
ҳуқуқи билан боғлади.
Бундай адолатли жамиятни қандай қуриш керак? Қирол 
ҳокимияти ўтказадиган ислоҳотлар орқали жамиятни тинч йўл би-
лан қайта қуриш – мана «онг ҳукмронлиги»га олиб борадиган йўл, 
дер эди у. Вольтер «яхши қирол самодан ерга берилиши мумкин 
бўлган энг ажойиб совға» деб ҳисобларди. «Одамлар учун энг кат-
та бахт, – деган эди у, – ҳукмдорнинг файласуф эканлиги». Воль-
тер маърифатли монархия тарафдори эди. Маърифатли монарх 
фақат хоҳласа бўлди, жамиятда эркинлик, тенглик ва хусусий мулк 
ҳукмрон бўлади, деб ўйларди у. Шунинг учун ҳам Вольтер Фри-
дрих II, Екатерина II, Швеция, Дания ва Польша қироллари билан 
хат ёзишар ва дўстона муносабатга эга эди. Қироллар эса унинг 
машҳурлигидан ва номидан ўз манфаати йўлида фойдаланишга 
уринишарди. Людовик XV Вольтерни ўзининг воқеанависи қилиб 
тайинлаган эди.
Вольтернинг черков билан муносабатлари ҳам мураккаб эди. 
«Алдовнинг эски биноларини вайрон қилинг!», «Лаънатини ян-
чиб ташланг!» – деб чорларди Вольтер, католик черковини назарда 
тутиБ. Аммо донишманд черковни фош этар экан, Худонинг мав-
жудлигини ва диннинг халқ учун зарурлигини тан олар эди. «Агар 
худо бўлмаса эди, уни ўйлаб топиш лозим бўларди», – деб ёзган эди 
Вольтер.
Ўлими олдидан донишманд католик одати бўйича дуо ўқиш 
ва тавба қилишни истади, аммо черков уни диний расм-русум 
билан кўмишга рухсат бермади. Дўстлари уни яширинча чекка 
қишлоқлардан бирида кўмишга мажбур бўлишди.
Француз инқилоби йилларида Вольтернинг хоки Франциянинг 
буюк кишилари кўмилган мақбара – Пантеонга кўчирилди ва қабр 
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

167
тошига «Инсон онгини шарафлаган ва уни озод бўлишга ўргатган 
шоир, тарихчи, файласуф» – деб ёзиб қўйилди.
Вольтердан фалсафий қисса ва романлар, «Диний бағрикенглик 
ҳақида рисола», «Фалсафий луғат» асарлари мерос бўлиб қолди ва 
уни маърифатчиликнинг бош ғоявий раҳнамосига айлантирди.