Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта маҳсус таълим вазирлиги андижон машинасозлик институти

Вазифавий (функционал) структура - узоқ вақт ишлатилиб келинган структура 
бўлиб, бошқарувни департаментлаштириш ( тақсимлаш) натижасида келиб чиққандир. 
Унинг бўлимларининг ҳар бири бошқарувда ўзининг аниқ вазифасига эга, ўзига 
буюрилган вазифани бажаради. 
9-чизма 
Фирманинг вазифавий функционал структураси.
Президент
ишлаб 
чиқариш
маркетинг 
Молия 
Функционал таркиб кичик ва ўрта ҳамда нисбатан барқарор ташқи муҳитда 
фаолият кўрсатаѐтган ташкилотларда қўлланилиши мумкин. Катта ташкилотларда 
уларнинг фаолият йўналишлари (ѐки маҳсулот турлари) кўп бўлган ҳолларда дивизионал
структура кўпроқ самара беради. Бунда ташкилот асосан 3 та омил асосида, бўлимларга
бўлинади, яъни маҳсулот, ҳаридорлар гуруҳи ѐки географик жойлашув бўйичадир. Бу 
бўлимлар гуѐки мустақил ташкилотлар каби ҳаракат қилади ва фақатгина маркизий 
бошқарув идорага (бош фирмага) буйсинадилар. 
10-чизма. 
Дивизионал структура 
(маҳсулот бўйича) 
Президент
Бўлимлар 
Вице-президентлари 

---

134 
―А‖ 
маҳсулот 
бўйича 
―Б‖ 
маҳсулот 
бўйича 
―С‖ 
маҳсулот 
бўйича 
Мунтазам структурада бошқарувнинг барча бўғинлари вертикал буйсиниш буйлаб 
жойлаган, яъни энг юқори даражадан то қуйигача. Ҳар бир бошқарув поғонаси
юқорироқда турганига буйсинади. Мунтазам структура ясси ва кўп поғонали шаклларга 
бўлинади. Структуранинг шакли биз юқорида айтиб ўтган бошқарилиш меъѐрига боғлиқ. 
1-чизма 
Мунтазам ташкилий структура. 
Мунтазам структура ташкилот унча катта бўлмаганда қўлланиши яхши самара беради.
Ташкилотларнинг ўсиши ва вазифаларининг мураккаблашиши мунтазам раҳбарлар қошида 
маҳсус экспертлардан иборат штаблар тузишга зарурият туғдиради. Штабли бўлинмалар 
ходимлари ташкилотнинг мунтазам (чизиқли) фаолиятига аралашмайдилар, фақат 
мунтазам раҳбарларга улар ўз ишларини мувоффақиятли бажаришлари учун ѐрдам ва 
маслахатлар берадилар. 
12-чизма
Мунтазам - штабли структура 
Президент 
штаб 
Изланишла
р 
ишлаб 
чиқариш
маркетинг 
молия 
Мунтазам - штабли структураларда мунтазам ва штабли бўлинмалар орасидаги 
муносабатларни мувоффиқлаштириш баъзида жуда катта қийинчиликлар туғдиради. Бу 
каби аҳволдан чиқишда бошқарув структурасини қайта кўриш ва штабли бўлинмалар 
сонини ѐки улардаги хизматчиларни қисқартириш йўлидан фойдаланиш мумкин. 
Юқорида кўриб чиқилган таркиблар бюрократик таркибларга киради. Механик
таркиблар ҳисобланувчи структураларнинг шаклланиши зарурияти ташкилотларда кўп 
ресурслар ва маблағ сарфи талаб этувчи мураккаб лойиҳалар ѐки дастурлар амалга

---

135 
оширилишидан, ҳамда буларга маҳсус бошқарув структураси талаб қилиниши билан 
белгиланади. 
Лойиҳали структура. - бу ташкилотнинг аниқ масаласини ечиш учун вақтинча 
тузилади. Бу структура функционал бўлинманинг ичида ташкил қилинади. Бунда юқори
малакали мутахассислар лойихани амалга ошириш учун тўпланадилар ва иш муддати 
тугагач, тарқатилиб юбориладилар. Лойиҳали структурада хизматчилар бир вақтда 
иккита раҳбарга буйсунадилар - лойиха раҳбарига ва умумий функционал бўлим 
бошлиғигадир. 
13 - чизма 
Лойиҳали структура 
Лойиҳа раҳбари 
1-гуруҳ 
2-гуруҳ 
3-гуруҳ 
Матрицали структура - бу функционал структурага лойиҳали структуранинг 
бирлашганидан ташкил топади. Бунда ходимлар функционал бўлим бошлиғига ва лойиҳа 
раҳбарига буйсунадилар. Матрицали структура ташкилотга ички ва ташқи муҳит фаолияти 
шароитларига тезда мослашиш имконини беради. 
Ушбулар билан бирга ҳозирги замон менежменти ташкилотларнинг янги ва самарали 
ташкилий таркибларини изламоқда. 
Бозор иқтисодиѐтида корхоналар,ишлаб чиқариш, илмий, тижорий зарурат 
туғилганда, монополияларга қарши қонунчиликни бузмаган ҳолда, ихтиѐрий асосда 
бирлашмалар ташкил этишлари мумкин. 
Корхоналар бирлашмаларга ўз фаолиятини мувофиқлаштириш, ҳуқуқларини ҳимоя 
қилиш, давлат ва бошқа идораларда, халқаро ташкилотларда умумий манфаатларни ифода 
этиш мақсадларида кирадилар. 
Бирлашмалар турли ташкилий асосларда ташкил этилиши мумкин: 
- 
ассоциациялар, ѐки уюшмалар юридик шахсларнинг бирлашмалари сифатида 
кўрилиб, улар тижорат ѐки нотижорат юридик шахслар томонидан ташкил этилишига 
қарамай, нотижорат ташкилотлардир. Уларни тузиш мақсадлари – иштирокчилар 
фаолиятини мувофиқлаштириш ва умумий манфаатларни ифода этиш ва ҳимоялаш – 
тадбиркорликда доимий иштирок этиш заруриятини йўқотади. Тадбиркорлик фаолиятини 
олиб бориш учун ассоциация ѐки уюшма, хўжалик жамиятини тузиш ѐки унда иштирок 
этиш ҳуқуқига эга. Бироқ бундай фаолиятдан олинган даромадлар бирлашма 
иштирокчилари ўртасида тақсимланмасдан, бирлашма умумий эҳтиѐжларига ишлатилиши 
керак; 
- 
корпорациялар – ишлаб чиқариш, илмий ва тижорий марфаатлар бирлашиши 
асосида тузилган шартномавий бирлашмалар бўлиб, уларда фаолиятни марказлаштирилган 
тартибга солишнинг алоҳида ваколатлари ҳар бир иштирокчига берилади; 
- 
консорциумлар - умумий мақсадга эришиш учун саноат ва бозор капиталининг 
вақтинчалик низом бирлашмалари; 
- 
концернлар – бир ѐки бир гуруҳ тадбиркорлардан тўла молиявий боғлиқлик 
асосида саноат, илмий ташкилотлар, транспорт, банклар, савдо ва бошқа корхоналарнинг 
низом бирлашмалари; 

---

136 
- 
тармоқ, ҳудуд бўйича бошқа бирлашмалар. 
 
Корхоналар таъсисчилар томонидан тасдиқланган шартнома ѐки низом асосида 
бирлашадилар ва ўз фаолиятларини олиб борадилар. Бирлашма таркибига кирган 
корхоналар юридик шахс ҳуқуқларини сақлаб қоладилар. 
Корхоналар бирлашмадан чиқишлари мумкин, лекин бунда бошқа корхона ва 
ташкилотлар билан тузилган шартномалар ва ўзаро мажбуриятлар сақланиб қолади. Мулк 
эгаси ва меҳнат жамоаси розилиги билан бирлашмадан структура бирликлари уларга 
корхона ҳуқуқлари берилиб бирлашма таркибидан чиқишлари мумкин. 
Бирлашма юридик шахс бўлиб,мустақил ва йиғма балансга, банк муассасаларида 
ҳисоб – китоб ва бошқа счѐтларга эга бўлиши, ўз номи ва манзилига эга бўлиши мумкин. 
Тадбиркорлик мақсадлари учун бирлашмалар тузиш зарурлигида ва улар 
иштирокчилари фаолиятини назорат қилиш учун энди ҳиссадорлик ѐки бошқа хўжалик 
жамияти ѐки шерикчилик шаклидан фойдаланиши, яъни яхлит юридик шахс ҳисобланмаган 
холдинг кўринишидаги бирлашмалар тузиш мумкин. 
Бозор иқтисодиѐтининг қарор топиши корхона фаолиятини мақсадларга максимал 
мослигини ва уни бозор муҳити билан муносабатини таъминловчи бошқарувнинг ташкилий 
тузилмаларини ривожлантириш ва такомиллаштиришсиз мумкин эмас. 
Иқтисодий, сиѐсий ва ижтимоий соҳани эркинлаштириш бир қатор муҳим 
вазифаларни хал этишни талаб қилади: 
- 
иқтисодиѐтни давлат тасарруфидан чиқариш ва турли мулк шаклларидаги 
кўплаб корхоналарни ташкил этиш; 
- 
товар ишлаб чиқарувчиларнинг иқтисодий ва хўжалик мустақиллигини ва 
масъулиятини ошириш; 
- 
иқтисодий ва ижтимоий ҳимоянинг ҳуқуқий механизмини шакллантириш; 
- 
аҳолини ижтимоий ҳимоялаш, фуқароларнинг ижтимоий кафрлатларининг 
замонавий тизимини шакллантириш. 
Булар корхоналарнинг бозор иқтисодиѐтидаги фаолиятини белгиловчи янги 
тенденцияларни ва улар асосида янги ташкилий тузилмаларни шакллантиради: 
- 
мулкнинг турли шакллари тузилмоқда, ишлаб чиқариш муносабатлари, 
алоқалар ва мулк субъектларининг ҳамкорлиги мураккаблашмоқда; 
- 
ишлаб чиқиш ва жорий қилиш муддатлари қисқариши бир хил (бюрократик) 
тузилмалардан воз кечишни талаб этмоқда; 
- 
корхоналарнинг тури, ҳажми ва мулк шаклидан қатъий назар хўжалик
юритишнинг илғор шаклларини ривожлантириш учун шароитлар яратилмоқда. 
Бозор иқтисодиѐтининг ривожланиши, бозор механизми, бозор инфраструктурасининг 
шаклланиши, давлат бошқаруви ва ишлаб чиқариш структуралари монополизмига барҳам 
берилиши, рақобат кучайиши иқтисодиѐтни ривожлантиришнинг замонавий талабларига 
жавоб берадиган хўжалик юритишнинг янги ташкилий шаклларининг пайдо бўлишига асос 
яратади.