Elektron, elektrod, elektroliz, elektrolit, ion, kation, anion
Bu terminlarning barchasi yunon tilidan olingan. «Elektron» so‘zini 1891-yilda
Irlandiyalik fizik Jorj Jonston Stoni (1826-1911) tomonidan muomalaga kiritilgan edi. U
,mazkur termin bilan, elektr tokining «tabiiy birligi»ni ifodalamoqchi bo‘lgan. O‘shanda, katod
nurlari tomonidan taratilayotgan manfiy zaryadlangan mayda zarrachalarni shu nom bilan
atashni boshlangan edi. Mazkur so‘zning o‘zi yunon tilida «qahrabo» degan ma’noni bildiradi.
Qadimdanoq odamlar, agar qahrabo bo‘lagi bilan biror dag‘al jun matoni ishqalansa, natijada,
u yengil buyumlarni (masalan, qog‘oz parchasi yoki, temir qirindisini) o‘ziga tortishini, ya’ni,
elektrlanib qolishini payqashgan.
Qolgan terminlarni esa, buyuk fizik Maykl Faradey (1791-1867) o‘ylab topgan. Qizig‘i
shundaki, Faradey o‘zi yunon tilini bilmagan va atamalarni o‘ylab topishda yaqin do‘sti – vrach
Uitlok Nikkol hamda, Kembrij universiteti professori Robert Uills bilan maslahatlashgan.
Shuningdek, uning Triniti kollejdagi yaqin hamkori, rohib Uilyam Uiuell ham bu ishga bosh
qo‘shgani ma’lum. Faradey ular bilan yozishmalardan keyin, o‘zi kuzatgan yangi fizik
hodisalar uchun atamalar biriktirgan. Shunday elektr hodisalaridan biri, tokning eritmaga
metall yoki grafitning bir yuzasi orqali «kirishi» va boshqa, narigi yuzasi orqali «chiqishi»
bo‘lgan edi. Ushbu «kirdi-chiqdi»ni Faradey elektr tokini yo‘li deb baholagan va uni
yunonchada «yo‘l» ma’nosini beruvchi odos so‘zi bilan ifodalab, «elektrod» atamasini hosil
qilgan. Shunga muvofiq, kation va anionlar esa, elektrodlar tomon harakatlanayotgan
zaryadlangan ionlardir. Faradey ion so‘zni ham o‘sha «yo‘l»dan «yurayotgan» elektr
zarrachalari sifatida tasavvur qilgani uchun shunday nomlagan. Bu so‘z yunon tilida
«yurayotgan» ma’nosini beruvchi ienai so‘zidan olingan. «Anod» va «katod» terminlarini joriy
etishda esa Faradey shunchaki, Quyoshning chiqish va botish yo‘nalishlariga nisbat bergan.
Aytib o‘tamizki, xuddi Faradey davridagidek, hozirda ham, shartli ravishda, elektr
zanjirlardagi doimiy tok musbatdan manfiyga tomon oqadi deb qabul qilingan. Shunga
muvofiq, Faradey, Quyosh sharqdan chiqib, g‘arbga botishiga nisbat bergan holda, tokning
eritmagan kirish joyini anod deb nomlaydi. Bu yunonchada ana – Quyoshning ko‘tarilishi
degan so‘zga yana o‘sha odos so‘zini qo‘shilishidan yasalgandir. Katod esa shu mantiqning
davomidan kelib chiqadi va u yunonchada Quyoshning botishini bildiradigan kata so‘ziga
o‘sha odos so‘zini qo‘shilishidan hosil qilinadi. Bu – eritmadan tokning chiqib ketish joyini
bildiruvchi termin bo‘lgan.
«Elektroliz» va «elektrolit» terminlarini Faradeyning o‘zi tomonidan qo‘llanmagan. Bu
terminlar keyinroq ommalashgan. Lysis – yunon tilida «erimoq», «parchalanmoq» ma’nolarini
beradi; lytos esa - «parchalangan» deganidir. Elektrolit termini ma’no jihatdan, bu termin orqali
tushuniladigan asl fizik jarayonga unchalik ham mos kelmaydi. Sababi, u elektr toki eritmani
ionlarga parchalaydi degan ma’noni beradi. Bu terminni keng yoyilishiga sababchi bo‘lgan
70
Svante Arrenius (1859-1927) elektrolitik dissotsiatsiya nazariyasida olim haqiqatan ham
shunday yanglish fikrda bo‘lgan.
Do'stlaringiz bilan baham: |