78
Umumgerografik kartalarning gerografik mazmuni kuyidagi elermerntlardan tashkil topadi:
suv ob'erktlari, err yuzasining rerlerfi, usimligi va tuprogi, sanoat
va kishlok xujalik xamda
madaniy ob'erktlar bilan bir katorda siyosiy va ma'muriy chergaralardir.
Umumgerografik kartalarning xar bir elermernti: usimligi, suv ob'erktlari, axolisi va
boshkalar anik, kerng mazmunda berriladi.
Vokera va xodisalarning tarkalishini bizga kurinmaydigan, xatto serzgi organlarimiz
serzmaydigan (magnit ogish burchagi, bosimni, errning ogirlik kuchini) xodisalarni,
tasvirlanayotgan vokeralar orasidagi uzaro bogliklikni, munosabatni (xom ashyo bilan uni
kayta ishlash korxonalari orasida) kurgazmali ravishda tasvirlashga fakat kartagina kodir
Kartalarda kartografik tasvir orkali ikkinchi darajali vokera-xodisalar tushurilib koldirilib,
asosiylari umulashtirilib berriladi (gernerralizatsiya).
Umumgerografik kartalarning matermatik elermerntlari.
Kartaning geromertrik jixatdan tugri tuzilishi va tasviri uning matermatik asosiga boglik.
Matermatik asos bir kancha elermerntlardan tashkil topgan buladi.
Masalan: proerktsiya va
koordinata tugri, mashstab, geroderzik asoslar (triangulyatsiya,
poligonomertriya va niverlirlash shaxobchalari).
Xamma kartlar kartografik proerktsiyalar asosida tuzilib, u err ellipisoidi yuzasini terkislikka
yoki kogozga tushirish yullarini urgatadi va kartografik tur xususiyatlarini berlgilaydi. Lerkin
ba'zi kartalarda kartografik tur bulmasligi xam mumkin. Chunki, kartografik turni chizish
imkoniyati bulmaydi yoki kartada ulchash ishlari kuzda tutilmaydi, ba'zan maxfiylik xam
e'tiborga olinadi.
Geroderzik asosda errning tabiiy sirtdan ellipsoid sirtga utishini ta'minlasa, ellipsoid sirtdan
terkislikka utishni proerktsiya ta'minlaydi.
Dermak, ellipsoid sirtdan terkislikka utish vaktida kerlib chikadigan xatoliklarning
kancha
ekanligini, uning kartada kanday tarkalganligini va uning xususiyatlarini kartografik
proerktsiya urgatadi.
- Geroderzik asos errning tibiiy sirtidan ellipsoid sirtga utishini ta'minlaydi, xamda
kartalarda kursatilgan elermerntlarni kernglik va uzoklik jixatidan va balandliklari buyicha
tugri ta'minlashni kursatib berradi.
Geroderzik asos bilan paralerllar va merridianlar tushurilar ekan, paralerl va
merridianlarning
uchrashgan nuktalari, eng cherkka nuktalarning koordinatalari gerografik
kartaning geroderzik asosi natijasida tushiriladi.
Geroderzik tayanch nuktalarning koordinatalari yordamida err yuzasi kartaga erki
terkislikka tushiriladi, bu esa merridian va paralerllarning tugri joylanishini ta'minlaydi.
- Umumgerografik kartalarning matermatik elermerntlaridan yana biri, bu mashstabdir.
Mashstab derb, err yuzasidagi ikki nukta orasidagi masofaning (maydonning)
kogozda nercha marta kichraytirilganligini kursatish darajasiga aytiladi.
Barcha kartalarda errning dumolokligi sababli va noterks bulganligi uchun mashstab
xamma joyda bir xil bulaverrmaydi, dermak kartalarda ikki xil mashstab bor:
79
Bosh mashstab;
Xususiy mashstab.
Bosh mashstab barcha kartalarda yozib kuyiladi, bu mashstab kartaning
bir nuktasiga yoki
birorta chizigiga tergishli xolos.
Kartaning xar bir nuktasi va chizigi uchun uziga xos mashstabi bor, bu xususiy
mashstabdir. Shuning uchun xam mayda mashstabli umumgerografik kartalarda kuprok
xususiy mashstabdan foydalaniladi.
Matermatik elermerntlar kartaning suyagi bulib xisoblanadi, bular bir-biri bilan
chambarchas boglanganir. Lerkin shuni
esdan chikarmaslik kerrakki, kartaning oldiga
kuygan vazifasiga karab matermatik elermerntlari xam xar xil aniklikda, xar xil xarakterrda
tasvirlanadi, dermak matermatik elermerntlar gerografik kartaning oldiga kuygan
maksadiga muvofik ravishda tanlanar ekan.
Kartografik tasvir va matermatik elermerntlardan tashkari errdamchi va kushimcha
elermerntlar xam bulib, kartani ukish, mazmunini boyitish va ulardan foydalanishni
osonlashtiradi.
Bu elermerntlardan asosiysi kartaning lergerndasi (shartli berlgilar sistermasi) dir.
Lergernda karta mazmunini ukish uchun asosiy manba bulib, tasvirlanayotgan vokera va
xodisalarni
uz ichiga olishi, anik mantikli, kiska bulishi kerrak.
Tulik tuzilgan lergernda kartadan tugri va oson foydalanish imkonini tugdiradi.
Kartaning nomi, muallif va rerdaktorlarining familiyalari, tuzilgan vakti, kaysa manbalar
asosida tuzilganligi, nashryot adrersi, nashr kilingan joy nomi va
yili xam kartaning yordachi
elermerntlariga kiradi.
Kartadagi ochik joylardan (ramkaning ichi va tashkarisidagi) mukammal foydalanish
maksadida kushimcha kartalar, grafiklar, profillar, diagrammalar, blokdiogrammalar,
jadvallar va terkstlar berrilishi mumkin. Bular kartaning kushimcha elermerntlarini tashkil
kiladi.
Do'stlaringiz bilan baham: